Charlotte Brontë, een "donder" die na 200 jaar blijft weerklinken

Samen met Emily en Anne vormt Charlotte een wereldberoemde literaire familie. "Jane Eyre" (1847), Emily’s "Wuthering heights" ("Woeste hoogten") (1847) en Annes "The tenant of Wildfell Hall" ("De huurster van Wildfell Hall") (1848) gelden meer dan 170 jaar na publicatie als classics. Meer dan één excellerende romanschrijver in één gezin, het komt niet vaak voor, een hele familie, dat is al helemaal uniek. Want niet alleen de drie zussen, ook hun vader en broer schreven verhalen en poëzie.

Thuis van de Brontës: West Yorkshire, het noorden van Engeland. Een mooi, mysterieus gebied met donkere heuveltoppen, desolate valleien, glooiende weilanden, ongerepte heidevelden, venijnige moeras- en veengronden. Niet toevallig spelen het landschap en het weer (type "vier seizoenen in een dag") een hoofdrol in "Jane Eyre" en "Wuthering heights".

Vader van het gezin is Patrick Brontë, van Ierse komaf (eigenlijk heet hij Brunty, maar tijdens zijn studies aan Cambridge verruilt hij dat voor het imposantere Brontë, Grieks voor "donder"). In 1820 accepteert hij een post als predikant in Haworth. Hij brengt zijn Welshe vrouw Maria en 6 kinderen mee, 5 dochters, 1 zoon: Maria (°1814), Elizabeth (°1815), Charlotte (°1816), Branwell (°1817), Emily (°1818) en Anne (°1820).

In 1821 overlijdt Patricks vrouw aan kanker. In 1825 sterven zusjes Maria en Elizabeth aan tbc, met nog geen maand verschil, een gevolg van wantoestanden op hun kostschool. De andere kinderen krijgen nadien thuisonderwijs, in de afgelegen pastoorswoning. Het creëert een uiterst hechte band tussen hen. Ze worden aangemoedigd zelf op zoek te gaan naar kennis, naar kunst. Van jongs af ontwikkelen ze hun creatieve talenten door een imaginaire wereld op te bouwen met verhalen en gedichten.

(foto onder: Anne, Emily en Charlotte Brontë, geschilderd door hun broer Branwell. Oorspronkelijk had hij zichzelf erbij geschilderd, tussen Emily en Charlotte)

Charlotte, Emily en Anne werken een tijdje als gouvernante bij welgestelde families, de enige sociaal acceptabele "carrière" voor vrouwen zonder uitzicht op eigen middelen (ze kunnen niet rekenen op de erfenis van hun vader, een geestelijke). Niet bepaald hun droomjob.

Charlotte, fysiek en karakterieel de sterkste Brontë, overtuigt haar zussen om een school te starten. Eerst trekt ze naar het Pensionnat de Demoiselles Héger-Parent in Brussel, samen met Emily, om hun Frans te verbeteren. In januari 1843 gaat Charlotte terug naar Brussel, als lerares. De onbeantwoorde liefde van professor Constantin Héger –de inspiratie voor haar latere roman "The professor", met Brussel als decor- doet haar een jaar later terugkeren naar Haworth.

Haar hart is gebroken, maar haar karakter niet. Ook niet wanneer de zussen geen pupillen vinden voor hun school. Charlottes diepste droom is schrijven, ook al past dat in die tijd niet voor vrouwen. Maar daar legt Charlotte zich niet bij neer. Ze zoekt en vindt een uitgever voor de gedichten die zij en haar zussen schrijven en verbergt hun identiteit onder de pseudoniemen Currer, Ellis en Acton Bell. Een succes kan je "Poems" met twee verkochte exemplaren bezwaarlijk noemen, maar het literaire vuur brandt.

Charlotte stuurt het manuscript van "The professor" naar verschillende uitgeverijen, zonder resultaat. Ze probeert het vervolgens met "Jane Eyre". Die "Currer Bell"-roman wordt gepubliceerd in oktober 1847.

Ook de manuscripten van "Wuthering heights" ("Ellis Bell", Emily) en "Agnes Grey" ("Acton Bell", Anne) zijn intussen geaccepteerd, door een andere uitgeverij. Hun publicatie wordt versneld door het onmiddellijke verkoopsucces van "Jane Eyre", ze verschijnen in december 1847.

De romans krijgen lovende commentaren en er is veel speculatie over de auteurs, die zich hullen in stilzwijgen. Het literaire wereldje gaat ervan uit dat Currer, Ellis en Acton Bell de pseudoniemen van een (of meerdere) mannelijke auteur(s) zijn.

Een jaar na de publicatie van "Jane Eyre" kunnen de Brontë-zussen hun ware identiteit niet meer geheimhouden. Opschudding nu blijkt dat ongetrouwde juffers zulke romans schreven. Wat eerst "krachtig" genoemd wordt, is nu plots "brutaal".

"Jane Eyre" vertelt het verhaal van het weesmeisje Jane, dat opgroeit bij een tante die haar vurig haat, op kostschool verwaarlozing en ontbering moet doorstaan en uiteindelijk gouvernante wordt in Thornfield Hall, bij de sardonische Edward Rochester. De man voor wie ze willens nillens gevoelens krijgt, gevoelens waaraan ze niet kan en wil toegeven. Om, als ze die toch toelaat, vernederd en gekwetst te worden, met dramatische gebeurtenissen tot gevolg. En toch kan ze uiteindelijk een plaats voor zichzelf op deze wereld opeisen.

Jane omschrijft zichzelf als "gewoontjes, lelijk, klein en simpel", maar dat is ze allerminst. Achter de façade schuilen een ijzersterk karakter, een ijzersterke wil, ijzersterke morele principes. De woelige emotionele en spirituele ontwikkeling, haar zoektocht naar eigenwaarde, naar haar eigen identiteit, naar onafhankelijkheid staan centraal. In een wereld en een tijd waarin zulke ambities in een vrouw niet verwacht en aangemoedigd worden. En al zeker niet bij vrouwen van een komaf als Jane.

"Jane Eyre" is een Bildungsroman avant la lettre. "Een autobiografie" is de ondertitel, geschreven in de ik-vorm, ongewoon voor die tijd. Het titelpersonage neemt de lezer van bij de eerste bladzijde mee in haar eigen wereld, haar eigen queeste, haar eigen demonen. De actie zit niet zozeer in de gebeurtenissen, maar wel in de manier hoe Jane beschrijft hoe ze daarmee omgaat. In de continue stroom van haar gedachten, gevoelens en reflecties, in wie ze is en wie ze wil zijn.

Jane vertelt haar verhaal onderkoeld, analytisch, bijna zakelijk, wat de felle emoties en bovennatuurlijke "gothic novel style"- gebeurtenissen paradoxaal genoeg nog meer benadrukt. De kracht, de energie en de intensiteit grijpen naar de keel door de manier waarop Jane de lezer aanspreekt. Of beter gezegd, waarop Charlotte Brontë erin slaagt Jane Eyre en de lezer één te laten worden. Charlotte wordt vandaag nog genoemd en geroemd als voorloper van het gebruik van de "stream of consciousness", de "monologue intérieur"  in romans.

Charlotte Brontë verwerkte veel persoonlijke levenservaringen en karaktertrekken in "Jane Eyre". Net als Charlotte is Jane gouvernante, net als Charlotte krijgt Jane tegen wil en dank gevoelens voor een man waarmee ze niet kan trouwen. Net als Charlotte is Jane enorm zelfbewust, noemt ze zichzelf gewoon, maar weet dat ze veel in haar mars heeft. Net als Charlotte onderschat noch overschat Jane zichzelf. Net als Charlotte is Jane zich bewust van haar talenten, maar ook van haar tekortkomingen. En net als Charlotte gelooft Jane dat ze het recht heeft om te leven, en dat haar stem het evenveel verdient om gehoord te worden. Met die boodschappen is het verhaal van "Jane Eyre" ook vandaag nog actueel.

Charlotte Brontë overlijdt op 31 maart 1855, enkele weken voor haar 39e verjaardag. Officieel aan tbc, waarschijnlijk is hyperemesis gravidarum, extreme zwangerschapsmisselijkheid, de oorzaak. Nog geen jaar eerder is ze na lang wikken en wegen toch ingegaan op het huwelijksaanbod van Arthur Bell Nicholls, de hulppredikant van haar vader.

Die heeft zich lang en fel verzet tegen het huwelijk. Niet alleen omdat hij een simpele hulppredikant van het platteland te min vindt voor zijn literaire dochter, maar ook omdat hij vreest dat Charlotte een zwangerschap niet zou overleven.

Charlotte is dan al jaren het enige nog levende Brontë-kind. In 1848-1849, in een periode van 8 maanden tijd, heeft Charlotte al afscheid moeten nemen van Branwell, Emily en Anne, alle drie overleden aan tbc. Een zware persoonlijke beproeving.

(foto: het graf van Emily en Charlotte in de kerk van hun vader in Haworth)

Charlotte is de enige die nog wat van het succes van de Brontë-romans heeft meegemaakt. Zelf stond ze absoluut niet graag in de schijnwerpers en vermeed ze openbaar huldebetoon zoveel mogelijk. Wat zou ze ervan denken dat haar "Jane Eyre" nu een klassieker is, die eind vorig jaar op de 5e plaats eindigde in de top 100 van de BBC's greatest British novels?

Zou ze opgezet zijn met tv-documentaires, radioprogramma’s, toneelopvoeringen, biografieën, romans en tentoonstellingen? En toch, als 400 jaar William Shakespeare en 90 jaar Queen Elizabeth respect en bewondering verdienen, mag 200 jaar Charlotte Brontë daar niet voor onderdoen.

• De Brontë Society waakt vanuit het Brontë Parsonage Museum in Haworth, gevestigd in de vroegere pastoorswoning van de familie, over de literaire en culturele nalatenschap van Brontës. Met het project "Brontë 200" vieren ze tot en met 2019 een bijzonder lustrum.
• De Brussels Brontë Group is speciaal gewijd aan de Brusselse passage van Charlotte en Emily. Op 24 april organiseert ze een High Tea Birthday Party in Hotel Métropole, opgeluisterd met lectuur van en over Charlotte Brontë. Vooraf zijn er rondleidingen langs Brontë-locaties in Brussel.
• Ook Canvas.be zet Charlotte Brönte in de kijker met een uitgebreide terugblik op de Brusselse avonturen van de Brontë-zusjes. Klik op de interactieve kaart en wandel met schrijfster Jolien Janzing (van de Brussels Brontë Group) langs locaties die een rol van betekenis speelden voor de Brontës in die Brusselse jaren.