Waar Vincent van Gogh kunstenaar is geworden…

Dat Vincent van Gogh het prille begin van zijn schildersleven in de Borinage doorbracht, is algemeen geweten. Zo’n monstre sacré in ons land… en toch is er nooit eerder een tentoonstelling aan die periode gewijd. Verrassend? Minder dan het lijkt. Hoe interessant ook, Van Goghs eerste kunstenaarsjaren reconstrueren is een verre van evidente klus.

Het team van Mons 2015 klopte enkele jaren geleden aan bij Sjraar van Heugten, jarenlang Hoofd Collecties van het Van Gogh Museum in Amsterdam. Een tentoonstelling over Van Gogh en de Borinage: een mooier project was niet denkbaar.

Van Heugten was geïnteresseerd, maar ook terughoudend. Want wat is er van die periode overgebleven? Nauwelijks een half dozijn schilderijen. Van Gogh had bijna alles wat hij in die vroege jaren maakte eigenhandig vernield. In het belangrijkste naslagwerk over de kunstenaar worden die twee jaren in de Borinage afgehaspeld in twintig pagina’s. “Als we alleen zouden tonen wat Van Gogh in de Borinage heeft gemaakt, dan zou dit een zeer kleine tentoonstelling geworden zijn”, zegt de curator.

Maar het belang van de Borinage voor Van Goghs ontwikkeling als kunstenaar is veel groter dan zijn schamele overgebleven productie laat uitschijnen. Zijn tijd in de zwarte streek rond Mons is bepalend geweest voor zijn verdere leven. Hier is Van Gogh kunstenaar geworden.

“Misschien zul je nog wel zien dat ook ik een werker ben”

Het is een suggestie van zijn broer Theo, nadat weer maar eens een project niet is uitgedraaid zoals Vincent het had gewild. Godsvruchtig als hij was, was hij naar de Borinage getrokken om er als lekenpredikant met en tussen de mijnwerkers te leven.

Dat mag heel letterlijk worden genomen: in het dorpje Cuesmes deelde hij een kamer met twee kinderen uit een arm werkmansgezin. Maar hij miste de sociale vaardigheden om als evangelist een geloofsgemeenschap om zich heen te vormen. Zijn religieuze bevlogenheid maakte plaats voor een andere passie, die voor de kunst.

Het leven tussen de eenvoudige hardwerkende mensen van de Borinage zou hem echter blijvend beïnvloeden. Geïnspireerd door zijn dagelijkse omgeving in de mijnregio kiest Van Gogh als vanzelf voor een realistisch repertoire.

Het harde labeur dat hij elke dag om zich heen ziet, zet hem bovendien aan om ook zelf vastberaden aan het werk te gaan. Nauwgezet kopieert hij zijn grote voorbeelden, Millet voorop, en legt hij zich toe op anatomische studies. Honderden schetsen en tekeningen moet hij gemaakt hebben, maar de meeste zijn verloren gegaan. “Ik moet meester worden over mijn potlood”, schrijft hij aan zijn broer Theo. En ook: “Misschien zul je nog wel zien dat ook ik een werker ben.”

Met de brieven van Van Gogh opent de tentoonstelling. Originele exemplaren liggen in vitrines, andere worden gepresenteerd op touchscreens of vormen een begeleidend commentaar bij een video met historische beelden. Als schilder was Van Gogh geen natuurtalent, zo blijkt uit de tentoonstelling, maar hij had wel een vlotte pen. Hij beschrijft accuraat hoe nauw de mijnschachten zijn, en hoe slopend het werk in de mijn. Hoe bepalend de Borinage is voor zijn verdere leven, van hij in één zin krachtig samen: “Juist in die diepe ellende heb ik mijn energie teruggevonden: ik ga weer tekenen.

Diepe ellende vormt een inspiratiebron voor zijn vroege werk. Hij tekent vooral mijnwerkers en hun vrouwen, boeren en landarbeiders, en occasioneel ook een oud werkpaard.

De prille Van Gogh wordt geconfronteerd met andere kunstenaars die zich door de Borinage lieten inspireren, zoals Constantin Meunier en Eugène Boch. Overigens zijn de meeste van de tekeningen en schetsen van Van Gogh gemaakt toen hij alweer terug was in Nederland: ook na die twee jaar in de mijnstreek bleven veel van die thema’s hem begeesteren.

“Een buitengewone kans”

En dat zouden ze blijven doen, zo blijkt uit het tweede deel van de tentoonstelling. In de jaren die hem na zijn Belgische verblijf naar Nederland en later naar Frankrijk brachten, duiken drie belangrijke onderwerpen op: eenvoudige huisjes, wevers en boeren.

De zaaiers en maaiers die hij veel later zou schilderen blijken een logisch vervolg te zijn van portretten en modelstudies die hij helemaal aan het begin van zijn carrière tekende. Opmerkelijk zijn twee kopieën van “De maaier” van Millet. De eerste -een realistische schets in grijstinten- maakte Van Gogh in de Borinage.

De tweede -olieverf op doek, in zijn kenmerkende expressieve stijl- schilderde hij negen jaar later in Saint-Rémy-de-Provence, toen hij al met psychische problemen kampte. Door net als in het begin van zijn artistieke leven kopieën te maken, probeerde hij weer grip te krijgen op zijn dagelijkse leven. “Dat we die twee werken eindelijk samen konden brengen, was voor deze tentoonstelling een buitengewone kans”, zegt de curator.

Ook zijn fascinatie voor bescheiden huisjes dateert al van zijn tijd in de Borinage. “Menschennesten”, noemde hij ze. Van de weinige tekeningen uit 1880, zijn eerste kunstenaarsjaar, tonen er twee de armoedige mijnwerkersstulpjes van Cuesmes.

Contrast en continuïteit

Tien jaar later, in 1890, kort voor zijn dood, schilderde Van Gogh in de buurt van Parijs ook weer simpele huizen met strooien daken. “Straat in Auvers-sur-Oise” is de absolute blikvanger van de tentoonstelling.

Dit is de Van Gogh die we allemaal kennen: de man van de expressieve kleuren, van het leven dat van het doek lijkt te spatten. Het is bijna ontroerend om te zien hoe de kunstenaar in nauwelijks wat meer dan tien jaar tijd -wat een korte carrière!- zo’n grote ontwikkeling heeft doorgemaakt en zo’n uitgesproken eigen stijl heeft gevonden.

Het contrast met de stuntelige tekeningen aan het begin van zijn carrière is groot. De tentoonstelling speelt de tegenstelling ook mooi uit. Anders dan we bij het horen van de naam Van Gogh zouden vermoeden, en ook wel ongewoon voor een tentoonstelling die toch het paradepaardje is van dit culturele feestjaar in Mons, is “Van Gogh in de Borinage” een donkere, opvallend sobere expositie.

Hoe contrastrijk ook, toch laat deze expo net de continuïteit zien in de korte maar opzienbarende carrière van Vincent van Gogh. Bepaalde inspiratiebronnen en voorbeelden die er in de begindagen in de Borinage al waren, is hij zijn leven lang trouw gebleven. Dat geldt ook voor de Borinage zelf. “Het land van de Borinage zal voor mij altijd onvergetelijk blijven”, schreef hij in een brief aan Theo.

Vanzelfsprekend is dat ook de zin waarmee de tentoonstelling eindigt.

Van Gogh in de Borinage: de geboorte van een kunstenaar

wanneer: van 25 januari tot 17 mei

waar: BAM Beaux-Arts Mons, Reu Neuve 8, 7000 Mons

http://www.mons2015.eu

Meest gelezen