Auschwitz als symbool van de Holocaust

Op de ochtend van 27 januari bereikte een kleine eenheid van verkenners van het Sovjetleger het naziconcentratiekamp Auschwitz (Oświęcim) in het zuiden van Polen.

Ze raakten slaags met achtergebleven Duitse eenheden en tijdens de gevechten zouden die ochtend 231 Russen omkomen. Tegen de middag hadden de Russen evenwel het hoofdkamp in handen. Wat ze daar aantroffen, schokte de soldaten, die nochtans gehard waren tijdens een niets ontziende veldtocht aan het Oostfront. In het kamp strompelden uitgemergelde, uitgeputte en getraumatiseerde mensen rond te midden van stapels lijken in ontbinding.

De weken voordien had de SS nog 60.000 gevangenen weggesleept uit Auschwitz en via "dodenmarsen" weggevoerd naar kampen in Duitsland. Veel gevangenen stierven daarbij van uitputting of werden doodgeschoten.

De 7.560 gevangenen die in Auschwitz waren gebleven, waren te ziek bevonden voor transport en de nazi's dachten dat die vanzelf wel zouden sterven. Ondanks de medische zorg die ze na de bevrijding van de Russen kregen, zou een groot aantal van hen inderdaad nog sterven van ziekte of uitputting.

De verschrikkelijke geschiedenis van Auschwitz begon kort na de Duitse verovering van Polen. Aanvankelijk werden er vooral duizenden Poolse krijgsgevangenen opgesloten. Na de inval in de Sovjet-Unie waren dat vooral Russische krijgsgevangenen.

In de loop van 1941 werden in Auschwitz Russische gevangenen vergast en gecremeerd. Nadien zou die uitroeiingsmethode op grote schaal toegepast worden op Joden, maar ook op Roma (zigeuners) en andere mensen.

Begin 1942 beslisten de nazi's op de Wannsee-conferentie nabij Berlijn tot de "Endlösung" of "eindoplossing voor het Joodse vraagstuk"; met andere woorden de uitroeiing. Daarvoor waren al Joden uit Duitsland en bezet Europa opgepakt en in concentratiekampen bijeengebracht, maar vanaf nu zou dat op grote schaal gebeuren.

Ook andere volkeren en groepen die door de nazi's niet "gewenst" werden geacht, ondergingen dat lot: Polen, Russen, zigeuners, verzetslui, politieke dissidenten, homoseksuelen en personen met een handicap.

Jarenlang werden miljoenen mensen met goederentreinen naar vernietigingskampen in Oost-Europa gebracht. Ook vanuit ons land was dat het geval, onder meer vanuit de beruchte Dossinkazerne in Mechelen. De namen van de vernietigingskampen zijn berucht: Auschwitz, Majdanek, Sobibor en Treblinka. Meteen na aankomst werden de gevangenen geselecteerd en werden families onherroepelijk uit elkaar gescheurd. Sommigen gingen meteen naar de gaskamers, anderen werden ingeschakeld als slavenarbeiders in de industrie.

Op het einde van de oorlog begonnen de nazi's de kampen op te doeken in een vergeefse poging om de wandaden te verdoezelen. Veel kampen werden ontruimd en vernietigd, maar door de grote schaal en de snelle opmars van geallieerden en Sovjets lukte dat onvoldoende.

Auschwitz zelf, met het cynische opschrift boven de poort "Arbeit macht frei", bleef grotendeels bewaard. Na de oorlog werden de betrokken oorlogsmisdadigers vervolgd en velen van hen werden geëxecuteerd of kregen lange celstraffen, vele anderen -onder hen de beruchte kamparts Joseph Mengele, die verschrikkelijke "medische experimenten" uitvoerde op gevangenen- ontsnapten.

Wat in het midden van alle ellende ook vaak vergeten wordt, is dat de vernietiging ook gepaard ging met diefstal en roof van eigendommen van slachtoffers. Niet enkel geld, juwelen en kunst werden geroofd, maar dat ging tot zelfs tot kleren, prothesen en gouden tandvullingen.

Voor de overlevenden en hun familieleden bleef de Holocaust of Shoah (vernietiging) in het geheugen hangen. Sinds 1979 is het kamp van Auschwitz -nu Oświęcim in Polen- door de VN-organisatie Unesco uitgeroepen tot "memoriaal van de slachtoffers van onverdraagzaamheid". 27 januari is in veel landen een herdenkingsdag voor de Holocaust.

Ondanks de talrijke getuigenissen, tv-beelden en materiële overblijfselen blijven sommigen tot op vandaag het bestaan en de omvang van de Holocaust ontkennen of minimaliseren, iets wat overigens strafbaar is in de meeste landen. Helaas kan ook de herinnering aan de gruwel nieuwe genocides in Cambodja, Rwanda, ex-Joegoslavië en andere plaatsen niet voorkomen.

In Auschwitz zelf zouden volgens onvolledige archieven minstens 1,1 miljoen mensen zijn vermoord. Onder hen waren volgens historici bijna een miljoen Joden, 150.000 Polen, 23.000 Roma (zigeuners), 15.000 Russen en 25.000 andere mensen.

Onder de bekende gevangenen zijn er namen zoals de Belgische Regine Beer, het Nederlandse meisje Anne Frank en haar vader Otto, de Frans-Amerikaanse schrijver Elie Wiesel en Simone Veil, Franse politica en later de eerste vrouwelijke voorzitter van het Europese Parlement.

Het totale aantal burgerslachtoffers van de nazi's zou zes miljoen Joden bedragen, naast Sovjetburgers (2 tot 3 miljoen), Polen (2 miljoen), honderdduizenden Roma (zigeuners), een kwart miljoen personen met een handicap, enkele honderdduizenden vrijmetselaars, 15.000 homoseksuelen en duizenden andere mensen zoals Jehova's Getuigen, verzetslui, vakbondsleden en politieke dissidenten. Cijfers waarachter onnoemelijk en vooral onnodig menselijk leed schuilgaat.

Behalve in Auschwitz en andere kampen worden die mensen ook herdacht met memorialen. Een van de meest aangrijpende daarvan is Yad Vashem (Hebreeuws: "een plaats en een naam", zie drie onderste foto's) in Jeruzalem in Israël. Daar worden niet alleen alle bekende Joodse slachtoffers geëerd in de Hal der Namen, maar ook de "Rechtvaardigen onder de Volkeren", niet-Joden die gepoogd hebben om hun Joodse medemensen te redden.