Hoe tieners uit Macedonië met fake news de American Dream beleven

Boris is onrustig, hij kijkt voortdurend rond en bijt op zijn nagels. Hij heeft amper geslapen de voorbije 40 uur. Zijn ogen zijn rood, zijn huid bleek. Boris is 19, sloft nonchalant voort in zijn typische tienerlook: sportjas, sweatpants, dure merkschoenen.

Boris zou bij ons een onopvallende tiener zijn, maar in Veles, een stadje in Macedonië waar ik hem ontmoet, heeft hij aanzien. De dure kleren die hij draagt, kan hij alleen betalen door het vele geld dat hij verdient met het produceren van fake news en zijn slaaptekort komt door dezelfde booming business die hij voortdurend moet voeden: het verspreiden van nepnieuws en het maken van clickbait, artikels met sensationele misleidende titels op sites als trumpmovements.com.

Jongeren uit Veles speelden een sleutelrol bij het verspreiden van fake news tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Van hieruit werd nepnieuws verspreid dat massaal werd gelezen en gedeeld op de sociale media. Dat paus Franciscus Donald Trump steunde als presidentskandidaat bijvoorbeeld. Verzonnen "nieuws", maar veel gedeeld en door Trump-believers graag voor waar aangenomen.

"Het gaat niet om macht en invloed", vertelt Boris, "dat interesseert ons niet, wij willen geen boeiende of relevante discussies op Facebook uitlokken. Wij willen de American Dream beleven in Macedonië. En als mensen verhalen willen over Trump, dan geven we hen die. En zij geven ons hun geld. Het gaat alleen over geld."

Boris verdient zijn geld onder meer dankzij Facebook. Hij heeft zo'n 700 nepprofielen op Facebook. Die verspreiden zijn verzonnen verhalen in Facebookgroepen en fanpagina's over Donald Trump. Zo kan hij tienduizenden mensen bereiken. Als die klikken op de artikels en zo ook op Boris' websites terechtkomen, dan rijft hij reclamegeld binnen.

"Vergelijk het met een winkel, hoe meer klanten er komen, hoe langer die blijven hangen, hoe groter de kans is dat ze iets kopen of bekijken. In die winkel wil je toch reclame maken voor je producten en ze verkopen."

"Ik verdien '5 figures a month'," zegt Boris op z'n Amerikaans en niet zonder enige trots: "Dat kan gaan van 10.000 euro tot 90.000 euro. Over enkele jaren wil ik een miljoen euro hebben verdiend. Fake news is nog steeds booming business. 300 euro is veel voor een gemiddelde inwoner van Veles, voor sommigen is dat een maandloon. Wel, met 1 site kan ik dat soms op een dag verdienen. Hier heerst grote werkloosheid. Waarom zou ik dan in godsnaam stoppen met de productie van fake news en clickbait?"

Onvoorstelbaar eigenlijk hoe jongeren uit Macedonië mee van fake news een wereldwijd begrip hebben gemaakt. Een begrip dat intussen mee de geloofwaardigheid van het echte nieuws en de media probeert onderuit te halen. Een begrip dat ook te pas en te onpas wordt gebruikt door bijvoorbeeld politici om te uiten wat hen niet aanstaat in en over de media en de journalistiek.

Tegelijkertijd staat de journalistiek onder druk, het vertrouwen in de klassieke media beleeft al langer een historisch dieptepunt. "Er is een wantrouwen tegenover de media, omdat het onder meer vaak alleen maar gaat over ronkende titels die verdeeldheid zaaien in onze maatschappij", klaagt auteur en ex-choreograaf Ish Ait Hamou in de uitzending van "Pano" over fake news aan.

Daarom deden we bij Pano een proef, want is dat wantrouwen terecht? Een hele dag lang factcheckten deskundigen als Carl Devos, Christophe Deborsu, Michaël Opgenhaffen en Conny Vandenbrande de berichtgeving op radio, tv, online en in de krant.

Ze pikten er een paar verhalen uit die ze grondig lieten controleren door een team van ruim 15 factcheckers van de Erasmushogeschool, de KU Leuven, enkele VRT-collega's en cabaretier Michael Van Peel, die het team leidt.

Het resultaat is een reportage die op zoek gaat naar de wortels van fake news, mediawijsheid en -inzicht biedt, toont hoe ongenuanceerde berichtgeving het maatschappelijk debat verkeerd stuurt en beïnvloedt, praat met mensen op wie de mediamachine een onuitwisbare indruk heeft nagelaten. En de media en u als nieuwsconsument een spiegel voorhoudt in de zoektocht en strijd naar clicks en likes. Vanavond in Pano om 21.30 uur op Eén.