40 jaar geleden gebeurde de ergste vliegramp ooit: "Het was alsof elke molecule lucht explodeerde"
Op 27 maart 1977 was Pan Am-vlucht 1736 onderweg van de Verenigde Staten naar Las Palmas op Gran Canaria. De 378 passagiers aan boord keken uit naar een cruise op de Middellandse Zee. Las Palmas was die dag ook de bestemming van KLM-vlucht 4805, vol met vakantiegangers die uit Amsterdam vertrokken waren.
Zo'n 40 minuten voor Pan Am zijn bestemming zou bereiken, krijgt de gezagvoerder het bericht dat de luchthaven van Las Palmas gesloten is. Een terroristische afscheidingsbeweging heeft er een bom laten afgaan. Het toestel moet afwijken naar Tenerife. Ook de KLM-vlucht wordt afgeleid naar de luchthaven Los Rodeos op Tenerife, net als heel wat andere vluchten.
Op Tenerife moeten de vliegtuigen wachten tot de luchthaven van Gran Canaria opnieuw opengaat. Maar de kleine luchthaven van Tenerife raakt verzadigd. En bovendien komt een dichte mist opzetten. De cocktail voor een ramp is in de maak.
(lees verder onder foto)
Volle kracht vooruit
Rond 15 uur komt het bericht dat Las Palmas opnieuw opengaat. De verzamelde vliegtuigen kunnen zich klaarmaken om te vertrekken naar Gran Canaria. Even voor 17 uur is het de beurt aan het KLM-toestel, dat net nog helemaal is volgetankt om de latere terugvlucht naar Amsterdam zonder verder oponthoud te kunnen doen. Op dezelfde baan is de vlucht van Pan Am aan het taxiën. Die zou net na de KLM vertrekken.
Intussen zijn de weersomstandigheden op Tenerife slechter geworden. De mist is zo dik dat sommige piloten er vanuit gaan dat er niet kan opgestegen worden. De luchtverkeersleiders zelf zien ook amper iets, hun luchthaven is niet uitgerust met een grondradar. KLM-gezagvoerder Jacob Veldhuyzen van Zanten is echter gehaast: nog een beetje extra vertraging en zijn crew zou het aantal toegelaten werkuren overschrijden.
Zonder enige vorm van toestemming begint piloot Van Zanten aan de opstijgprocedure. Zijn copiloot houdt hem tegen met de opmerking dat ze geen klaring hebben gekregen van de luchtverkeersleiding. "Dat weet ik wel. Toe maar, vraag de toestemming", luidt de reactie van de gezagvoerder. En de procedure wordt afgebroken. Even later komt er toch klaring, maar dan voor de route en niet voor het opstijgen. Toch zet Veldhuyzen Van Zanten zijn toestel in volle kracht vooruit.
(lees verder onder foto)
Een inferno
"OK", denkt de piloot namelijk als bericht van de luchtverkeersleiding gehoord te hebben. Maar door een storing hoort hij niet het volledige bericht: "Ok, wacht op instructies om op te stijgen". Slechts een paar honderd meter verder staat het Pan Am-toestel op dezelfde baan. De boordwerktuigkundige van KLM vangt nog een bericht op en vraagt aan de gezagvoerder of de baan wel vrij is. "Ach natuurlijk wel", antwoordt die laatste nogal stellig. Maar KLM 4805 stevent recht af op Pan Am 1736.
Door de dichte mist zien beide toestellen elkaar slechts op het allerlaatste moment. KLM-piloot Jacob Veldhuyzen van Zanten probeert zijn toestel nog in de lucht te krijgen en sleept door dat manoeuvre nog ruim 20 meter met de staart over het tarmac. Maar het is te laat: de neus raakt over het Pan Am-toestel, maar het landingsgestel en de motoren doorboren de andere Boeing. Een waar inferno volgt. "Het was alsof elke molecule lucht explodeerde", zou een stewardess van Pan Am later getuigen. De brandweerlui van de luchthaven zouden liefst 12 uur nodig hebben om de vlammen te blussen.
(Lees verder onder foto)
Een zelfgenoegzame gezagvoerder
583 mensen komen om bij de crash, onder wie alle inzittenden van het KLM-toestel. In het vliegtuigwrak van Pan Am sterven 335 van de 396 inzittenden. Dat maakt de crash op Tenerife de ergste ramp uit de geschiedenis van de burgerluchtvaart.
Naar de oorzaak van de ramp komen drie onderzoeken. Het Nederlandse onderzoek wijst vooral op de ketting van omstandigheden. De Spaanse en Amerikaanse rapporten zijn duidelijker: de bemanning van de KLM-vlucht treft een groot deel van de schuld.
Zo blijkt de strikte hiërarchie in de cockpit een dodelijke factor te zijn geweest. De copiloot en boordwerktuigkundige durfden hun gezagvoerder amper tegen te spreken en piloten duldden in die tijd ook amper tegenspraak. Bovendien was piloot Jacob Veldhuyzen van Zanten een ster binnen KLM.
Zijn foto prijkte op folders voor de Nederlandse luchtvaartmaatschappij (zie tweet). Hij gaf bovendien opleidingen en had zo onder meer les gegeven aan zijn copiloot van die fatale 27e maart. Tekenend voor de positie van Van Zanten: onmiddellijk na de ramp wou de KLM-directie hun toppiloot naar Tenerife sturen om de ramp te onderzoeken. Toen was nog niet duidelijk dat hij de piloot van het gecrashte vliegtuig was.
(lees verder onder tweet)
Uit de ramp op Tenerife trekt de luchtvaartsector belangrijke lessen. De communicatie tussen vliegtuigbemanning en luchtverkeersleiding wordt aangescherpt, vliegtuigen krijgen apparatuur om door de mist te kijken en de gezagsverhoudingen binnen de cockpit worden aangepast. Zo ligt sinds Tenerife de focus op wederzijdse instemming bij het nemen van beslissingen. Op Tenerife zelf wordt een tweede luchthaven aangelegd in het zuiden, om minder last te hebben van de mist.
Voor de bijna 600 slachtoffers van de vliegtuigramp op Tenerife kwamen de maatregelen te laat. Maar de ramp heeft er wel toe bijgedragen dat de luchtvaart een pak veiliger is geworden. Heden ten dage is vliegen veiliger dan ooit. Tussen 2011 en 2015 kwamen jaarlijks gemiddeld 370 mensen om het leven bij een vliegtuigcrash. Ten tijde van de Tenerife-ramp waren dat er nog ruim 2.000.
