Johannes Paulus II en Anna-Teresa, enkel vrienden?

"Panorama" kon tot nog toe onbekende brieven en foto's bekijken die tonen hoe Johannes Paulus II 32 jaar lang een innige vriendschap onderhield met de Poolse Anna-Teresa Tymieniecka. De documenten belichten een tot nog toe onbekende, gevoelige kant van de paus. Maar de BBC benadrukt dat er geen aanleiding is om aan te nemen dat hij het celibaat verbroken heeft.

Anna-Teresa Tymieniecka, een naar Amerika uitgeweken filosofe van Poolse afkomst, neemt in 1973 contact op met de man die dan nog bekend staat als Karel Wojtyla, aartsbisschop van Krakau. Aanleiding is een boek over filosofie dat hij geschreven heeft. Tymieniecka reist naar Polen om met hem over het boek te spreken. Kort nadien start de correspondentie. Ze besluiten om samen een uitgebreidere versie van zijn boek te schrijven.

Ze spreken af, soms in aanwezigheid van zijn secretaris, soms alleen. Maar het zijn vooral de brieven die tot de verbeelding spreken. In het begin zijn ze nog formeel, al snel worden ze meer persoonlijk. In de herfst van 1974 verblijft Wojtyla een maand in Rome. Het is in brieven van die tijd dat voor het eerst een diepere verbondenheid merkbaar is.

Wojtyla schrijft dat hij meerdere brieven meegenomen heeft om ze ongestoord te kunnen beantwoorden (in het communistische Polen hield de geheime dienst de handel en wandel van katholieke leiders nauw in de gaten, nvr). "Deze brieven zijn zo betekenisvol en diep persoonlijk, ook al zijn ze in filosofische bewoordingen geschreven", schrijft Wojtyla aan Tymieniecka. En: "Er zijn dingen die te moeilijk zijn voor mij om over te schrijven".

De documentaire suggereert dat Tymieniecka in 1975 opgebiecht zou hebben dat ze gevoelens voor hem koestert, al kunnen de reporters dat niet hard maken. De vriendschap wordt hoe dan ook voortgezet. In 1976 woont Wojtyla als leider van de Poolse delegatie een conferentie van de katholieke kerk in de VS bij. Tymieniecka nodigt hem uit om bij haar en haar gezin te logeren in hun vakantiehuis in Vermont.

Daar zou ze opnieuw haar sterke gevoelens kenbaar gemaakt hebben, aldus Panorama. Getuige de toon van de brieven die Wojtyla onmiddellijk erna schrijft. "Ze laten een man zien die worstelt om deze vriendschap in het juiste daglicht te plaatsen, een plek te geven binnen een christelijke context", zeggen de documentairemakers.

In een brief in september 1976 schrijft Wojtyla: "Teresa, ik heb je drie brieven ontvangen. Je schrijft over verscheurd worden, maar ik heb geen antwoord kunnen vinden op die woorden." Hij zegt dat ze "een geschenk van God" is en: "Als ik niet deze overtuiging had, een morele zekerheid van de Gratie, van een leven in gehoorzaamheid, zou ik niet op deze manier reageren."

In een andere brief: "Vorig jaar al zocht ik een antwoord op de woorden "ik hoor bij jou"." Wojtyla schenkt Anna-Theresa een zogenoemd scapulier. Twee vierkante lapjes stof, verbonden door schouderlinten, gedragen door leken dicht op de huid als teken van devotie aan het christendom. "Dat is de dimensie waarin ik je overal en in alle situaties aanvoel, als je veraf bent, als je dichtbij bent." Een kostbaar iets voor Wojtyla, die het scapulier gekregen heeft van zijn vader.

Nadat Wojtyla in 1978 tot paus verkozen wordt, schrijft hij als Johannes Paulus II dat hij verder contact wil blijven houden met Anna-Teresa. Ze blijft hem af en toe bezoeken in het Vaticaan en ook de brieven blijven over en weer gaan. Ze zou hem het laatst gezien hebben op de dag voor zijn dood in 2005.

Anna-Teresa Tymieniecka overleed in 2014. Ze maakte haar archief in 2008 over aan de Poolse Nationale Bibliotheek. Dat omvatte onder meer de brieven die Karel Wojtyla, later paus Johannes Paulus II, haar schreef. Samen met foto's die een andere paus tonen dan zoals we die kennen. Ontspannen, op vakantie, al skiënd, al kamperend.

Die brieven en foto's bleven tot nu toe onbekend voor het grote publiek. De BBC heeft ze nu voor het eerst kunnen inkijken. De brieven die Anna-Teresa zélf schreef aan de paus, zouden ook in het bezit zijn van de Nationale Bibliotheek van Polen, maar die heeft de BBC niet gezien. We weten dus niet wat zij aan hem geschreven heeft, en of zij in haar brieven sprak over gevoelens die zij voor hem zou koesteren.

"Panorama: The Secret Letters of Pope John Paul II" is vanavond te zien op BBC One om 21.30 uur Belgische tijd. Reportagemaker Edward Stourton beschrijft het verhaal achter de documentaire bij BBC News.