De dag dat de "Killing Fields" begonnen
In de jaren 60 beleefde de Koude Oorlog één van zijn brutaalste episodes in de oorlog in Noord- en Zuid-Vietnam. De kleinere buurlanden Laos en Cambodja werden daarin meegesleurd toen de Vietnamese communisten over hun grondgebied naar Zuid-Vietnam trokken en Amerikaanse bombardementen een grote tol van de burgerbevolking eisten.
Op het Cambodjaanse platteland en in de jungle was de extreme communistische rebellenbeweging Rode Khmer gegroeid rond figuren als Pol Pot, Nuon Chea, Khieu Samphan en Ieng Sary. Als student waren die in Parijs in aanraking gekomen met het marxisme en versmolten ze hun op de Culturele Revolutie van Mao Zedong gebaseerde ideologie met Khmer- of Cambodjaans nationalisme. Die mix zou een spoor van ellende doorheen het land trekken.
Na de vredesakkoorden van 1973 werden de VS-troepen uit Zuid-Vietnam, Cambodja en Laos teruggetrokken, maar op het terrein woedde de oorlog ook zonder hen voort. Geleidelijk kregen de communistische troepen daar nu de bovenhand.
De val van Phnom Penh
In april 1975 stortte de Cambodjaanse regering van maarschalk Lon Nol in elkaar en werd de hoofdstad Phnom Penh omsingeld door de Rode Khmer. Op 12 april werden de laatste Amerikaanse burgers, adviseurs en diplomaten met helikopters geëvacueerd naar schepen op zee of naar het pro-westerse buurland Thailand.
Op 17 april 1975 trokken de Rode Khmer-rebellen Phnom Penh binnen. De regering capituleerde en de soldaten gaven zich over of vluchtten naar de wouden om daar het verzet voort te zetten. Wat volgde, was nooit gezien en speelde zich af voor de camera's van een handvol verbouwereerde journalisten dat was achtergebleven.
De Rode Khmer executeerden niet enkel genadeloos militairen en vertegenwoordigers van het regime en hun families, maar dwongen de hele bevolking om de hoofdstad te verlaten. Lange rijen met tienduizenden mensen werden gedwongen afgevoerd naar werkkampen op het platteland. Ook de andere veroverde steden werden gedwongen geëvacueerd.
Van "sociaal experiment" tot genocide
Theoretisch was het grote ideaal van Pol Pot en de zijnen de ultieme "klasseloze maatschappij" naar een model dat zelfs Mao in China zelf niet had opgericht. Alle privé-eigendom was afgeschaft, er waren geen banken, geen scholen, geen universiteiten en geen ziekenhuizen noch artsen of academici meer. Iedereen was "boer", wat synoniem was voor dwangarbeiders in werkkampen op het platteland.
Cambodja dook de prehistorie in. Religie werd verboden en boeddhistische, christelijke en islamitische geestelijken evenals academici en artsen werden afgeslacht als "vijanden van het volk". Wie verdacht werd van oppositie werd vaak op beestachtige manier afgemaakt in foltercentra zoals Tuol Sleng in de nu lege hoofdstad Phnom Penh. Tuol Sleng, ooit een school, is nu een museum en wie er ooit een voet heeft gezet, zal het niet vergeten.
De meeste doden vielen echter door ziekte, hongersnood en pure uitputting van vaak zinloos werk op het veld in primitieve omstandigheden. De "Killing Fields" van Cambodja waren niet enkel een genocide tegen het eigen Khmer-volk, maar ook minderheden zoals Thai, Vietnamezen en Cham werden zo goed als volledig uitgeroeid. Volgens een programma van de Yale-universiteit in de VS zouden er minstens 1,3 van de 8 miljoen Cambodjanen zijn gedood. Sommigen spreken van meer dan 2 miljoen slachtoffers.
De waanzin vernietigt zichzelf
Nu de Amerikanen er niet meer waren, kwamen ook de tegenstellingen tussen de communistische regimes in Indochina opnieuw naar boven. Vietnam herinnerde zich plots dat niet de VS, maar China een eeuwenoude vijand was. De Rode Khmer in Cambodja trokken de Chinese kaart en droomden van de herovering van de Mekong-delta die eeuwen tevoren door Vietnam was ingepalmd.
Al snel kwam het tot grensgevechten, maar ook binnen de Rode Khmer rommelde het tussen en pro-Vietnamese en een pro-Chinese vleugel. Pol Pot leek de Vietnamgezinden uit te schakelen, tot Vietnamese troepen Cambodja binnenvielen. Begin 1979 bereikten Vietnamese troepen Phnom Penh en installeerden ze daar het regime van Heng Samrin en Hun Sen, die er nog altijd aan de macht is.
De Rode Khmer moesten opnieuw de jungle induiken en bleven van daaruit doorvechten tegen het pro-Vietnamese regime, al bleven ook de royalisten rond koning Norodom Sihanouk en de prowesterse Khmer Serei actief, tot begin de jaren 90 een vredesverdrag getekend werd. Het leed was daarmee niet geleden, want tienduizenden Cambodjanen ontvluchtten hun land voor een onzekere toekomst in de buurlanden of verder. Het duurde decennia voor Cambodja zich kon herstellen van het uitmoorden van de meeste intellectuelen en de oorlog.
Vrede, maar gerechtigheid...?
Nadien viel de Rode Khmer-beweging uiteen en Pol Pot overleed in een hut in het oerwoud, verlaten door een groot deel van zijn aanhang. Met veel moeite werd er met de hulp van de Verenigde Naties een speciaal tribunaal opgericht voor de misdaden van de Khmer Rouge, maar dat verliep erg moeizaam.
Pas vorig jaar werden er twee kopstukken van de Rode Khmer, Nuon Chea en Khieu Samphan, tot levenslang veroordeeld wegens misdaden tegen de mensheid. Andere processen verlopen echter heel traag, alsof de huidige machthebbers willen doen vergeten dat ze ooit onder de vlag van het moorddadige Khmer Rouge-regime hebben gestreden.
Foto's van slachtoffers in het "ondervragingscentrum" Tuol Sleng:
