De stille weg naar de Arabische Opstand van 1916

Sinds de 16e eeuw beheerste het Turks-Ottomaanse rijk niet enkel het huidige Turkije en de Balkan, maar ook Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Na 1517 eigenden de Ottomaanse sultans zich ook nog de titel van kalief toe, de leider van de soennitische islam als "opvolger" van de profeet Mohammed.

In de 19e eeuw was dot multi-etnische rijk echter in verval en rond de eeuwwisseling stak bij de Arabische volkeren de hoop de kop op om het Turkse juk af te werpen en opnieuw een rol van betekenis te spelen. In het door Turken onderworpen Syrië en Irak staken ondergrondse nationalistische Arabische groepen de kop op zoals al-Fatat en al-Ahd die droomden van een onafhankelijke en eengemaakte Arabische staat.

Het probleem was wie die staat moest leiden. Een belangrijke kandidaat was Hoessein ibn Ali, de sjarief (erfelijk beschermheer) van de voor de moslims heilige steden Mekka en Medina, tevens afstammeling van de profeet Mohammed. Zijn Hasjemitische dynastie zou later regeren over Irak en doet dat nu nog altijd in Jordanië.

Officieel was Hoessein echter onderworpen aan de Ottomaanse sultan-kalief, die troepen gelegerd had in Mekka en Medina. Sjarief Hoessein was een erg voorzichtig man en wou de Turkse overheerser niet zonder meer voor het hoofd stoten. Zijn zonen Feisal en Abdoellah - later respectievelijke heersers over Irak en Jordanië - legden echter contacten met de nationalistische bewegingen.

Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog en de intrede van het Ottomaanse rijk aan de kant van Duitsland openden echter mogelijkheden om de Arabische verzuchtingen te realiseren. Al voor het begin van de oorlog had prins Abdoellah ibn Hoessein contacten gelegd met de Britse autoriteiten die Egypte controleerden. Hij polste hen toen naar eventuele Britse steun bij een conflict met de Turken.

In de 19e eeuw hadden de Britten de Turken gesteund tegen de Russen, maar nu de sultan de kant van Duitsland gekozen had, lagen de belangen anders. Zeker nadat de Turkse sultan en kalief Mehmet V op 11 november 1914 de jihad of heilige oorlog had uitgeroepen tegen de geallieerden.

Met Duitse steun probeerden de Turken niet enkel via de Sinaï door te stoten naar het voor de Britten zo belangrijke Suezkanaal, de levensader naar het Brits-Indische rijk. Ook waren de Britten beducht voor mogelijke nationalistische opstanden in hun protectoraten Egypte en Jemen, en voor herrie met de grote moslimminderheid in Brits-Indië.

Voldoende redenen voor de Britten om vanuit Caïro diplomatieke contacten af te tasten, zowel met de Arabische nationalistische groepen zoals al-Fatat, als met de Hasjemieten van Hoessein, Golfstaten zoals Koeweit en de stammen in het binnenland van Arabië zoals de Saudi's.

Daartoe werd vooral beroep gedaan op Britse archeologen en oriëntalisten zoals Gertrude Bell, William Shakespear, Saint-John Philby en de legendarische T.E. "Lawrence of Arabia". Bell (foto) en Lawrence neigden vooral naar de Hasjemieten , de andere drie legden vooral contacten met Abdoel Aziz  al-Saoed, de sultan van de Nadjd en vader van het huidige Saudi-Arabië.

U ziet dat met de Hasjemieten en de Saoedi's de contouren van het huidige Midden-Oosten beginnen vorm te krijgen, maar het Ottomaanse rijk bleek taaier dan gedacht en kon bovendien rekenen op Duitse hulptroepen, adviseurs en modern wapentuig. Dat bleek al door de mislukte geallieerde landingen nabij Gallipoli in het voorjaar van 1915.

In het zgn. protocol van Damascus van  mei 1915 zegden de Arabische nationalisten in Irak en Syrië hun steun toe aan Hoessein als die in opstand zou komen tegen de Turken. Met Britse steun hoopten ze nadien een Arabische staat tot stand te brengen die naast het Arabische schiereiland ook het huidige Irak, Syrië, Libanon en Palestina/Israël zou omvatten.

In juni 1915 overlegde Hoessein met zijn zonen. De oudste, prins Ali, vond een opstand tegen de Turken te gevaarlijk. Prins Abdoellah (later koning van Jordanië) was voor een rebellie en prins Feisal (later koning van Irak) pleitte voor voorzichtige onderhandelingen met de Britten in Egypte en Indië.

De inzet was hoog, want de toekomst van de Hasjemitische dynastie stond op het spel. Op 14 juli 1915 begon Hoessein met de geheime correspondentie met Sir Henry McMahon, de Britse joge commissaris in Egypte, over de voorwaarden voor een Arabische opstand en de steun die Londen daaraan wou verlenen.

Wat volgde was een geheime en uiterst voorzichtige paringsdans tussen twee totaal vreemde en elkaar wantrouwende partijen: de Britten en de Hasjemieten. Een jaar lang werd in het diepste geheim brieven verstuurd.

De Arabieren wilden weten hoeveel steun de Britten in troepen en wapens wilden verlenen, maar wilden tegelijk ook garanties voor wat er zou moeten gebeuren eens de Turken verdreven waren.

De Hasjemieten hoopten en verkregen een Arabische statenbond die het Arabische schiereiland tot de Turkse, Perzische en Egyptische grens zou omvatten met uitzondering van het Syrisch-Libanese kustgebied, Koeweit (een andere bondgenoot van Londen) en de Britse havenstad Aden in Jemen. Dat was een vrij groot en niet erg homogeen gebied, maar de Britten gingen officieel akkoord.

Op 10 juni 1916 begon de Arabische Opstand openlijk met een aanval van de Hasjemieten op het Turkse garnizoen in Mekka, spoedig gevolgd door gevechten in Medina en andere steden van de Hidjaz, (het stuk Arabishch schiereiland langs de Rode Zee). De teerling was geworpen en "Lawrence of Arabia" (foto) zou spoedig aan het hoofd van zijn Arabische kamelenkorpsen de geschiedenis binnenrijden.