"Rusland leeft van de complottheorieën"

Een groot konvooi vrachtwagens reed vrijdagavond over de brug waar twee weken geleden Boris Nemtsov werd vermoord, en parkeerde zich aan de muur van het Kremlin. Meteen reageerde de Moskouse geruchtenmolen die de laatste dagen in overdrive ronddraaide. De vrachtwagens zouden materiaal brengen voor een grote begrafenisplechtigheid op het Rode Plein voor Vladimir Poetin, die al sinds 5 maart niet meer in het openbaar was gezien en bijna zeker dood was.

De hashtag #PoetinIsDood scheerde hoge toppen op Twitter. De uitleg dat de vrachtwagens er misschien waren om de gigantische schaatsbaan op het Rode Plein af te breken en te vervangen door een podium voor de herdenking van de annexatie van de Krim, op 18 maart 1 jaar geleden, was duidelijk niet spannend genoeg.

Rusland leeft van de complottheorieën. Ik was in Moskou toen prinses Diana om het leven kwam in een auto-ongeluk in Parijs. Voor de Moskovieten was het meteen duidelijk dat MI5 daar een hand in had. Zo maar gewoon een ongeluk, kon in hun complotgetrainde ogen immers niet. Ze hadden de kunst geleerd tijdens de sovjetjaren, toen achter de muren van het Kremlin de interne machtsverhoudingen en –spanningen binnen de communistische partij verborgen werden gehouden voor de gewone sovjetburgers.

Met de komst van Poetin waren die Kremlinmuren weer even ondoorzichtig geworden als toen Stalin en Brezjnev daar de scepter zwaaiden. Het begrip ‘Kremlinwatcher’ werd weer heel actueel: zoeken naar de geringste aanwijzing om te proberen te ontleden wat er in de aloude vesting gebeurt.

De geruchtenmolen in Moskou schakelde een versnelling hoger toen een niet nader genoemde Kazachse regeringsfunctionaris liet verstaan dat een voorzien bezoek van Poetin niet doorging ‘omdat hij ziek was’. Ook hier was een eenvoudige verklaring voor te vinden: de helft van Moskou lijkt geïnfecteerd door een bijzonder zware griepepidemie, waarom zou de Russische president daarvoor immuun zijn?

Maar het Kremlin sloot die verklaring meteen zelf uit. De woordvoerder van Poetin verklaarde donderdag dat de president heel gezond was en zijn gebruikelijk overladen werkschema volgde. Hij voegde er half grappend aan toe dat hij met zijn handdruk nog altijd een hand kon breken. Toen Poetins voorganger Jeltsin uitviel, door ziekte of dronkenschap, liet het Kremlin steevast weten dat hij een sterke handdruk had.

Het Kremlin voedde intussen zelf de geruchtenmolen door vorige week foto’s te publiceren van twee ontmoetingen die na wat speurwerk al eerder bleken te hebben plaatsgevonden.
Poetin daagde daarna niet op voor een ontmoeting met de top van FSB, de inlichtingendienst die hij zelf leidde voor hij in 1999 premier werd.

Ook het feit dat een delegatie uit Zuid-Ossetië op weg naar de luchthaven voor de ondertekening van een verdrag met Rusland, te horen kreeg dat ze beter rechtsomkeer konden maken, zorgde voor onrust.

Vrijdag leek Poetin even te zijn herrezen, toen de televisie beelden toonde van een ontmoeting met de voorzitter van het Hooggerechtshof, maar het ging om opgenomen beelden, en er rezen meteen vragen of de beelden inderdaad die vrijdagochtend wel waren opgenomen.

Het Kremlin maakte meteen ook bekend dat Poetin op 16/3 de president van Kirgizië ging ontmoeten. Maar de Russische televisie berichtte vrijdag al over deze ontmoeting. Blijkbaar was een voorbereid bericht te vroeg in de uitzendingsketen terechtgekomen.

Wat is er dan aan de hand met Poetin? Diverse theorieën zijn de laatste dagen uitgewerkt. Vrijdag berichtte een Zwitserse sensatiekrant dat de gedoodverfde vriendin van Poetin, de 31-jarige ex-turnster Kabajeva, in Lugano zou zijn bevallen van een kind. Poetin zou haar bij de bevalling hebben bijgestaan.

Niemand kon het bevestigen, maar het verhaal ging de hele wereld rond. Dit verhaal verklaart evenwel niet echt waarom Poetin al meer dan week is verdwenen uit de media.

Een Russische president kan vermoedelijk wel een aantal keer op en neer incognito voor een paar uur naar Zwitserland vliegen, hij moet daarvoor geen hele week afwezig zijn. Daarbij komt dat zo’n bezoeken, zeker als hij al meer dan een week in Zwitserland zou zijn, onmogelijk geheim gehouden kan worden. Toch zag het Kremlin zich genoodzaakt om het verhaal uitdrukkelijk te ontkennen, zowel van de vriendin als de baby.

Een voormalig adviseur van Poetin, Andrej Illarionov, had een minder smeuïge verklaring voor de afwezigheid van Poetin: hij schreef in zijn blog dat Poetin was afgezet tijdens een paleisrevolte. Zijn stafchef en hardliner Ivanov zou zijn plaats innemen. De hoofdredacteurs van de Russische media hadden van het Kremlin zelfs de hint gekregen zich in het weekend beschikbaar te houden voor een belangrijke aankondiging, meldde een andere blogger.

Voor deze theorie werd teruggegrepen naar de moord op oppositieleider Boris Nemtsov van 27 februari. Die werd op honderd meter van het streng bewaakte Kremlin uitgevoerd. De FSB zou daarmee Poetin een waarschuwing hebben willen geven, zo stelt de theorie: pas op, de volgende keer ben jij aan de beurt.

Aan de andere kant zou de FSB de moord ook hebben gebruikt om de positie van de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadirov te ondermijnen. Die zweert al lang trouw aan Poetin, en kan in ruil zowat alles doen wat hij wil in zijn Noord-Kaukasische republiek.

Die onschendbaarheid zou de FSB dwars zitten, te meer daar Tsjetsjeense aanhangers van Kadirov zich ook in Moskou zouden laten gelden, zonder dat ze de gevolgen daarvan moeten dragen omdat hun leider wordt beschermd. De aanhangers van deze theorie waren dan ook niet verbaasd dat de moordenaars al snel werden gevonden in Tsjetsjeense milieu’s. Een van hen, hoofdverdachte Zaoer Dadajev, was zelfs als oud-politieagent nog door Kadirov zelf onderscheiden.

Het Kremlin had aan al deze verhalen en theorieën snel een einde kunnen maken door Poetin een bezoekje van een kwartiertje aan een of andere plaats te laten afleggen en dat vooraf bekend te maken. Maar dat gebeurde niet. En dat maakt de situatie er natuurlijk niet duidelijker op.

Het zegt ook iets over het Rusland van Poetin dat een afwezigheid van een week meteen aanleiding geeft tot dit soort (wilde) speculaties. In een normaal land met een doorzichtig leiderschap had dit nooit dergelijke proporties kunnen aannemen, te meer omdat altijd in de vervanging is voorzien van een staatshoofd of regeringsleider die tijdelijk niet beschikbaar is.

Maar in Rusland eindigen alle beslissingslijnen in het Kremlin, bij Poetin. Dat is nu eenmaal de consequentie van de verticale machtsstructuur die hij heeft opgebouwd. Er is niemand die hem kan vervangen. Als Poetin aan de top even uitvalt, kan die hele structuur dan ook niet meer naar behoren werken.