Dalai lama, een "paus" van de boeddhisten?
De dalai lama is sinds de 17e eeuw de geestelijke en tegelijk politieke leider van Tibet met een invloed ver daarbuiten. Vanuit ballingschap is de functie onder de huidige 14e dalai lama echter opnieuw ingrijpend gewijzigd en vreemd genoeg zelfs versterkt.
De titel bestaat uit "dalai", het Mongoolse woord voor oceaan, en "lama", het Tibetaanse woord waarmee leraar of lering bedoeld wordt, in casu dus boeddhistische leerstellingen. In de loop der eeuwen is de rol van de dalai lama echter ingrijpend veranderd.
De facto is de dalai lama enkel de geestelijke leider van de "gele hoeden", een vrij recente school van het Tibetaanse boeddhisme
Aanvankelijk was een dalai lama enkel de geestelijke leider van de "gelukpa" (deugdzamen) of "gele hoeden", de meest recente school van het Tibetaanse boeddhisme die vanaf de 15e eeuw de andere scholen kon overheersen.
De eerste twee dalai lama's kregen de titel overigens enkel posthuum, pas Sönam Gyatso (1543-1588) zou zich tot 3e dalai lama uitroepen. Echte politieke macht kwam er pas in de 17e eeuw met de 5e dalai lama die dankzij een alliantie met Mongoolse stammen niet enkel de Tibetaanse adel en de koninklijke dynastieën kon omverwerpen, maar ook de hegemonie van de "gele hoeden" over de andere Tibetaanse boeddhistische scholen kon vestigen.
Die 5e dalai lama verenigde dus de geestelijke en politieke macht en bouwde ook het imposante paleis Potala dat van op een heuvel de hoofdstad Lhasa domineert. In 1661 ontving hij daar de Belgische jezuiet Albert d'Orville en diens Oostenrijkse collega Johann Grüber toen die als eerste westerlingen Lhasa bezochten. D'Orville en Grüber beschreven de 5e dalai lama als een vriendelijk gastheer, maar tegelijk sluw en soms wreed. (Lees verder onder de foto).
Speelbal of politiek-geestelijk leider?
Nadien nam de macht van de volgende dalai lama's af. In de 18e eeuw raakte Tibet geklemd tussen de Mongoolse khans en de Chinese keizers. Sommige dalai lama's speelden beide partijen handig tegen elkaar uit en hadden veel geestelijke invloed over hun buren, anderen waren niet meer meer dan een marionet van de Mongolen of Chinezen. De spirituele invloed van de dalai lama's over die twee volkeren was toen erg groot.
De zwakte van het systeem is dat na het overlijden van een dalai lama diens reïncarnatie gezocht wordt bij een kind
Spiritueel moesten de dalai lama's steeds de andere boeddhistische tradities naast zich dulden en zelfs binnen de "gele hoeden" werd hun macht vaak uitgedaagd door de "pänchen lama's", de "nummer twee".
Bovendien werd het systeem verzwakt omdat na het overlijden van elke dalai lama en pänchen lama diens reïncarnatie gezocht moest worden bij een jong kind dat dan pas jaren later op de troon werd gezet. Intussen was er tijd zat voor manipulatie door regenten en de lokale aristocratie. (Lees verder onder de foto).
Na de Chinese revolutie van 1911 kon Tibet onder de 13e dalai lama de volledige onafhankelijkheid uitroepen. Die hield stand tot de Chinese invasie in 1950, maar blijft officieel van kracht via de regering in ballingschap in India. Sindsdien was de politieke macht van de dalai lama eerder theoretisch en deed hij er in 2011 afstand van.
Wat de toekomst brengt en of er een 15e dalai lama komt, weet niemand. Mogelijk zal China proberen om een nieuwe -en meer inschikkelijke- dalai lama te benoemen, maar die zal wellicht niet aanvaard worden door de meerderheid van de Tibetanen. De huidige dalai lama zegt dat hij alleszins niet gereïncarneerd zal worden in bezet gebied en mogelijk komen er dan twee "dalai lama's", zoals er nu ook twee "pänchen lama's" zijn. In oktober 2014 zei de dalai lama echter zelf dat er na hem niet echt nood meer is aan die functie. (Lees verder onder de foto).
De boddhisattva van mededogen
De dalai lama's ontlenen veel van hun invloed aan het feit dat ze beschouwd worden als reïncarnaties, niet enkel van elkaar, maar ook van de boddhisattva Avalokiteshvara, in het Tibetaans Chenrezig. Dat is een emanatie van mededogen en wordt voorgesteld als een figuur met veel ogen en armen om het leed van anderen op te merken en daaraan te verhelpen.
De gelijkschakeling met de erg vereerde Avalokiteshvara was voor de dalai lama's een erg belangrijke zet om hun overwicht op de Tibetaanse maatschappij en geestelijkheid te vestigen. Het valt overigens op dat de link met Avalokiteshvara pas door de 5e dalai lama gelegd werd, dus toen de politieke macht van het instituut dominant werd.
De dalai lama's worden beschouwd als de reïncarnaties van Avalokiteshvara, de boddhisattva van mededogen
Sinds de Chinese bezetting in 1950 is de politieke macht van de 14e dalai lama theoretisch, maar door zijn groot moreel gezag is zijn invloed in de wereld groter dan ooit bij zijn voorgangers en geldt hij als een van de grote spirituele leiders van deze tijd. Toch is zijn leiderschap over het Tibetaanse boeddhisme vooral gebaseerd op zijn charisma, kennis en reputatie in de wereld, terwijl hij in feite slechts de leider is van de "gele hoeden". Een volgende dalai lama -als die er komt- zal wellicht niet meer diezelfde invloed hebben op de vijf andere scholen in het Tibetaans boeddhistische denken. Volgens de huidige dalai lama zijn die evenwel sterk genoeg om zonder het instituut voort te kunnen.
