50 jaar Tonkin-incident: het begin van het Amerikaanse fiasco in Vietnam

2 augustus 1964. Het Amerikaanse oorlogsschip USS Maddox patrouilleert in de Golf van Tonkin voor de kust van Noord-Vietnam. Sinds jaren is de regio onrustig, maar het schip bevindt zich veilig in internationale wateren.

Tot de klok drie uur in de namiddag aanwijst. Aan de einder verschijnen verschillende vaartuigen van het Noord-Vietnamese leger. Zonder waarschuwing vuren ze in de richting van de USS Maddox. De schade? Nihil. Gewonden? Geen. Toch zou het voorval een beslissende factor vormen in het verloop van de Tweede Indochinese Oorlog, beter bekend als de Vietnamoorlog.

Een duik in de geschiedenis dringt zich op om te begrijpen waarom een relatief onbeduidend incident een oorlog alsnog grondig kon beïnvloeden. Sinds het einde van de 19e eeuw vormde Vietnam samen met Laos en Cambodia de Unie van Indochina. Tot het uitbreken van WO II stond die onder Franse controle.

Tijdens de oorlog liep Japan het hele gebied evenwel onder de voet. Na de Japanse nederlaag en aftocht in 1945 meende Frankrijk naar de orde van de dag terug te kunnen keren, maar dat was zonder de Vietnamezen gerekend. Tijdens de Japanse overheersing was hun identiteitsbesef en nationaal gevoel fel aangewakkerd. Een terugkeer naar het Franse bewind wezen velen dan ook van de hand.

De spanningen leidden in 1946 tot de Eerste Indochinese Oorlog. Aan de ene kant vochten de Fransen samen met het Vietnamese Nationale Leger van keizer Bao Dai om de controle terug te winnen, aan de andere kant stonden de Vietnamese vrijheidsstrijders onder leiding van Ho Chi Minh en generaal Giap. De laatsten werden door de Sovjet-Unie geruggesteund, de eersten kregen heimelijk de hulp van de VS.

De oorlog duurde zo’n 8 jaar tot de Fransen in mei 1954 een spectaculaire nederlaag leden in Dien Bien Phu. Dit dwong Frankrijk tot vredesgesprekken in Genève. Daar kwamen de betrokken partijen overeen Vietnam in 2 delen te splitsen. Het noorden werd een communistische staat onder leiding van Ho Chi Minh. In het zuiden kwam een kapitalistische staat tot stand onder de heerschappij van keizer Bao Dai. Die werd even later aan de kant geschoven door zijn premier Ngo Dinh Diem die zichzelf tot president van de Republiek Vietnam uitriep.

Hoewel de scheiding tijdelijk hoorde te zijn, bleven Noord- en Zuid-Vietnam in de jaren die volgden twee aparte staten. De VS bleef het regime van president Diem steunen, maar moest vaststellen dat hij zich steeds meer als aan autoritaire leider ontpopte. In 1963 werd hij door een staatsgreep van de macht verdreven en vermoord.

In Zuid-Vietnam dreigde een machtsvacuüm terwijl Noord-Vietnam steeds meer infiltranten zuidwaarts stuurde. De Amerikaanse president Lyndon B. Johnson (kleine foto) wilde ingrijpen. Hij vreesde immers dat Zuid-Vietnam binnen de kortste keren eveneens een communistisch land zou worden. Het Amerikaanse Congres aarzelde evenwel. Pas als Noord-Vietnam de VS zou aanvallen, wilden de volksvertegenwoordigers de president toestemming tot militair ingrijpen verlenen.

Op 2 augustus 1964 was het zo ver toen de USS Maddox (kleine foto) door het Noord-Vietnamese leger werd aangevallen. De oorlogsbodem patrouilleerde op dat moment al enkele dagen in de Golf van Tonkin, officieel om informatie te verzamelen. Een dag eerder hadden de Zuid-Vietnamezen enkele Noord-Vietnamese eilanden met succes met raketten bestookt. Het regime van Ho Chi Minh in de hoofdstad Hanoi zon op wraak en besloot vanop zee het vuur te openen op de USS Maddox.

De schade aan het schip was onbeduidend. Met de hulp van nabijgelegen Amerikaanse oorlogsbodems, konden de Noord-Vietnamese vaartuigen bovendien snel worden uitgeschakeld. Toch had president Johnson gekregen waarop hij had gehoopt: met het Tonkin-incident had Noord-Vietnam de VS formeel aangevallen. Toen de Noord-Vietnamezen op 4 augustus opnieuw Amerikaanse schepen onder vuur namen, was voor hem de maat vol. Diezelfde avond sprak hij het Amerikaanse volk toe op radio en tv. Daarbij sprak hij openlijk zijn wens uit om militaire actie tegen Noord-Vietnam te ondernemen, hoewel hij ontkende een langdurige oorlog te willen starten.

Stond het Congres voorheen weigerachtig tegenover een militair ingrijpen in Noord-Vietnam, dan was dat na het Tonkin-incident wel even anders. Zowel het Huis van Afgevaardigden als de Senaat stemde op 10 augustus in met de Golf van Tonkin-resolutie. Die gaf president Johnson de toelating alle noodzakelijke maatregelen te nemen om aanvallen op de Amerikaanse strijdkrachten af te weren en verdere agressie te voorkomen. Anders gezegd: Johnson kon ten oorlog trekken zonder toestemming van het Congres.

De eerste bommen op Noord-Vietnamese doelwitten waren op dat moment al gevallen. Na jaren van financiële en logistieke steun aan het Zuid-Vietnamese regime in de strijd tegen het noorden, was de VS nu zelf openlijk in oorlog met Noord-Vietnam. De gevolgen waren niet te overzien.

Vijftig jaar na datum zijn veel historici het erover eens dat het Tonkin-incident voor president Johnson niet meer dan een voorwendsel was om Noord-Vietnam aan te vallen. De wereld bevond zich in volle Koude Oorlog en de Amerikanen achtten de ingreep noodzakelijk in hun buitenlandse en militaire beleid. Dat was immers gebaseerd op de zogenoemde dominotheorie. Daarbij vreesde de VS dat het communisme als een inktvlek of als vallende dominosteentjes land na land in zijn macht zou krijgen. Het rode gevaar indijken was daarom primordiaal en alle middelen waren goed, zelfs al waren die op halve waarheden gebaseerd.

Zo zou later blijken dat zowel president Johnson als zijn minister van Defensie Robert McNamara (kleine foto) op 4 augustus 1964 in grote verwarring verkeerden over wat zich nu wel of niet had afgespeeld in de Golf van Tonkin. Vooral de berichten over de tweede aanval waren twijfelachtig. Onderzoek zou later uitwijzen dat die aanval nooit heeft plaatsgevonden. Het Noord-Vietnamese regime heeft ook altijd ontkend dat het een tweede aanval had bevolen. Het beweerde bovendien dat de USS Maddox niet toevallig in de Golf van Tonkin rondvoer, maar deel uitmaakte van een doelgerichte Amerikaanse campagne om Noord-Vietnam tot een aanval te provoceren. Die stelling werd nadien door Amerikaanse onderzoekers onderschreven.

“We didn’t start the fire” zong de Amerikaanse zanger Billy Joel in 1989 vol ironie en met de nodige aandacht voor de strijd tegen het communisme en de Vietnamoorlog in het bijzonder. Zo vermeldt hij zowel de strijd in Dien Bien Phu als Ho Chi Minh. “No we didn’t light it, but we tried to fight it”, gaat de tekst van het refrein voort. President Johnson stierf in 1973 en heeft het lied nooit gehoord. Robert McNamara is door het nummer wel jarenlang met de neus op de feiten gedrukt. Hij overleed in 2009.