Het eerste en laatste nationale referendum

Op 12 maart 1950 waren alle stemgerechtigde Belgen verplicht deel te nemen aan een door de regering uitgeschreven volksraadpleging. Met een simpel ja of neen moesten de Belgen antwoorden op de vraag: "Zijt U de mening toegedaan dat koning Leopold de uitoefening van zijn grondwettelijke machten zou hernemen?"

Toen omstreeks twee uur 's nachts - elektronisch stemmen bestond nog niet - de uitslag werd bekendgemaakt, werd meteen duidelijk dat de volksraaadpleging het probleem niet oploste maar integendeel nog groter maakte.

Het probleem was immers dat de katholieke en vrijzinnige partijen lijnrecht tegenover mekaar stonden. Socialisten, liberalen en de nog sterke communisten namen Leopold III vele zaken kwalijk. In hun ogen was hij een "autoritair vorst" met weinig respect voor de regering.

In mei 1940 had hij geweigerd de Belgische regering te volgen naar Londen om er de oorlog voort te zetten. Integendeel, hij aanvaardde de capitulatie, bleef in het land (weliswaar als "krijgsgevangene") en voerde zelfs een politiek gesprek met Hitler.

Dat hij in volle bezetting hertrouwde met prinses Liliane - welke krijgsgevangene kon zoiets? - maakte hem niet populairder, zeker niet in Walloniƫ waar de krijgsgevangenen vier volle jaren in Duitse kampen moesten blijven. In zijn Politiek Testament bleef hij afkerig staan tegenover de Belgische regering van Londen.

In katholieke milieus - hoofdzakelijk in Vlaanderen - stond men achter Leopolds beslissing om in mei 1940 de strijd te staken en geen verder bloed te vergieten. Zijn huwelijk met Liliane werd met gemengde gevoelens onthaald maar bleek niet onoverkomelijk.

Een communautaire kwestie

Omdat de Duitsers Leopold en zijn gezin hadden weggevoerd, werd de rol van staatshoofd na de Bevrijding overgenomen door zijn broer, Prins Karel als Prins-Regent. Over de mogelijke terugkeer van Leopold III brak na het einde van de oorlog (in mei 1945, foto) een zware politieke strijd uit. De machtige communisten losten het eerste schot en eisten zijn troonsafstand. Ze werden al vlug gevolgd door socialisten en liberalen.

Vijf jaar lang werd er massaal betoogd voor en tegen Leopold. Vaak gingen die manifestaties met nogal wat geweld en vechtpartijen gepaard. Het was uiteindelijk Leopold zelf die het idee van een volksraadpleging naar voren schoof.

De uitslag ervan bracht een grote verdeeldheid aan het licht. Er was een meerderheid van 57,67 procent voor de terugkeer van Leopold. Maar de regionale verschillen waren onmiskenbaar. In Vlaanderen behaalde Leopold 73 procent tegenover slechts 48 procent in Brussel en amper 41,8 in Walloniƫ.

De Koningskwestie legde niet enkel een ideologische breuk bloot, maar ook een communautaire. Vlaanderen triomfeerde, de Franstaligen voelden keihard aan dat ze demografisch en electoraal een minderheid waren.

Het einde van unitair Belgiƫ

Toch dreef de katholieke partij haar wil door: ze lokte verkiezingen uit, die ze glansrijk won en op 22 juli 1950 keerde Leopold met zijn zonen Boudewijn en Albert onder een haag van rijkswachters naar zijn Paleis terug. Veiligheidshalve was prinses Liliane er niet bij.

Toch braken stakingen en betogingen uit, vooral in WalloniĆ«. Toen er in GrĆ¢ce-Berleur bij Luik vier doden vielen, stond BelgiĆ« aan de rand van een burgeroorlog. In die omstandigheden gooide Leopold de handdoek in de ring en droeg de macht over aan Boudewijn. De Koningskwestie was voorbij.

Na de aanvankelijke euforie zat de Vlaamse rechterzijde nu met een fameuze kater. Haar electorale macht kon ze politiek niet verzilveren. Deze overweging samen met de Waalse vrees voor minorisering maakte dat het taboewoord "federalisme" steeds meer in de mond werd genomen.

Zeker toen tien jaar later, in 1960, de Grote Staking losbrak en in 1966 in Vlaanderen "Leuven Vlaams" werd gescandeerd. Vlamingen en Franstaligen dreven steeds verder uit mekaar.

De geest was uit de fles. De ironie van het lot wilde dat premier Gaston Eyskens - die ook premier was op de dag van de volksraadpleging - in 1970 het einde aankondigde van het unitaire Belgiƫ. De lange zoektocht naar een federaal Belgiƫ kon beginnen en is nog niet voltooid.

Mocht Leopold III bevroed hebben welke machine hij in gang had geschoten, zou hij nooit een volksraadpleging hebben voorgesteld...

Jos Bouveroux

Meest gelezen