"De Googles en Facebooks zijn in staat alles te weten. Alles"

Het is het einde van een lange, mooie zomerdag tussen de zacht glooiende Italiaanse wijnheuvels en de roemrijke heuveldorpjes. Ik nip aan het aperitief en connecteer via Facebook even met de buitenwereld. Zodra ik de app open, doet Facebook me een suggestie. Want ergens in Silicon Valley heeft een algoritme ontdekt dat ik die dag aardig wat foto's heb gemaakt van de streek.

"Heb je geen zin om die te delen met je vrienden?", vraagt Facebook me. En om het me dat net iets makkelijker te maken, heeft Facebook al een album in preview geplaatst.

Daar op het terras in Umbrië moest ik denken aan de geruststellende woorden die ik hoorde in het Zweedse Luleå, waar Facebook zijn enige datacentrum in Europa heeft. Toen ik er vroeg wat het bedrijf doet met met mijn gegevens, foto's, updates, likes en shares, klonk het heel geruststellend zo: "Geen zorgen, Facebook draagt er goed zorg voor, en we hebben een strikte policy. Wie hier aan je gegevens probeert te komen, wordt op staande voet ontslagen."

(Lees voort onder archiefvideo)

Dat is één. Maar alles wat we doen en denken, wat ons 's nachts wakker houdt, naar wie of wat we verlangen, wat we kopen en eten, waar we zijn en waar we naartoe willen. Alles delen we.

Sociale media verzamelen die gegevens/gevoelens. Verkopen ze door aan adverteerders. Leren ervan. Zoeken naar patronen. We krijgen op maat gemaakte advertenties te zien. Of ze vallen nog altijd letterlijk in de bus. Inlichtingendiensten screenen onze gesprekken, al dan niet in samenwerking met de internetgiganten in Silicon Valley.

Op dat terras in Umbrië ben ik niet alleen. Facebook kijkt mee.

"Die Facebook-app op je mobiele telefoon is de grootste poort naar onze persoonlijke levens", zegt Bernard Harcourt me via Skype. Hij is professor aan de Columbia University in New York en een wereldwijd gerespecteerd kritisch denker. Hij schreef het boek "Exposed: verlangen en ongehoorzaamheid in het digitale tijdperk", voorlopig alleen uitgegeven in het Engels.

Het is een onthutsend boek. Over de macht van databedrijven en hun samenwerking met de (Amerikaanse) overheden. Over spionage en de invloed van technologie op de democratie. Het boek neigt af en toe naar activisme, het lijkt soms een call to action om het op te nemen tegen de alwetende overheid. Maar als we die vuist wegfilteren, blijft er voor elke socialmediagebruiker voldoende stof tot nadenken over.

Op mobiele telefoons zijn geen cookies (digitale 'kruimels' die monitoren wat je doet) mogelijk. Zoals je die wel hebt als je surft met een desktopcomputer", zegt Harcourt. "Facebook moest dus op zoek naar een manier om alles te volgen op je mobiele telefoon. Dat is dé manier waarop we tegenwoordig verbonden zijn met de wereld. Via de app van Facebook weet het bedrijf welke andere apps je gebruikt, wat je met en in die andere apps doet."

Google is het allergrootste digitale advertentieplatform. Maar met zijn mobiele app heeft Facebook wél een gigantisch concurrentievoordeel tegenover zijn concurrent. "Die geeft het bedrijf toegang tot zowat alles wat je doet. Dus ook je diepste gevoelens."

Dat ons klikgedrag gebruikt wordt voor commerciële doeleinden is al lang geen geheim meer. Almaar meer van wat we doen en denken wordt ergens opgeslagen. En kan dus tot in zijn millibyte geanalyseerd worden. Toch blijven we meer dan ooit klikken en sharen. We blijven het beest voeden, terwijl de roep om ervan los te komen luider klinkt.

Bernard Harcourt (kleine foto): "We weten wel dat we alles blootgeven, ja. Het sluimert, zoals het besef dat we op een dag gaan sterven. Maar we willen daar niet aan denken, omdat het in de weg staat van het genot dat we ervaren door onze telefoon. Het is fun om met die apps bezig te zijn. Dat is plezant. We amuseren ons op Facebook en Instagram. Het is een bron van geluk."

"Veel mensen beseffen dat die informatie toegankelijk is voor de bedrijven uit Silicon Valley en voor veel geld wordt doorverkocht aan adverteerders. Maar we leven in een fase van ontkenning, een klassiek psychologisch patroon."

"We beseffen wel dat we ons meer moeten afschermen en bijvoorbeeld mailen via een een beveiligde server, maar dat negatieve gevoel wordt meteen weggespoeld door de volgende ping en like. We leven op onze telefoon, maar we willen het niet toegeven."

"Nu voorspellen de algoritmen wat je leuk gaat vinden. Als je iets koopt op Amazon of een andere site, krijg je suggesties wat je nog leuk zou vinden. Dat is gebaseerd op je eigen klikgedrag, maar ook op dat van anderen, die een beetje hetzelfde profiel hebben. Je digitale dubbelganger eigenlijk."

"Netflix is het beste voorbeeld: je krijgt voortdurende suggesties van andere films die je waarschijnlijk ook leuk gaat vinden, of waar je blij van wordt en je dus langer op het 'platform' blijft hangen.
Waardoor je dus meer gaat delen, liken en aanklikken. We krijgen voortdurende voorgeschoteld dat de site of app die we aan het gebruiken zijn, goed is voor ons. Dat we er gelukkig van worden, omdat het de beste service is op dat moment."

"Maar we geven vooral weer meer van onszelf bloot. En zo wordt de digitale economie verfijnder en verfijnder."

Harcourt is nu goed op dreef. "De vraag is: wanneer gaan we de controle over onszelf verliezen? Dat is het ultieme denkstuk waar we aan toe zijn. Geen twijfel mogelijk: al die apps, sites en platformen verschaffen ons plezier, en kunnen nuttig zijn. Maar de vraag is: waar eindigt dat. Wanneer stoppen we met voor onszelf denken en gaan we slaafs de wet van de algoritmes volgen.
Op welk punt gaan alle 'suggesties' en 'aanbevelingen' ons zijn, gedrag en denken veranderen. Want er wordt voorspeld wat we gaan denken en voelen."

"De technologie kan elke minieme handeling, op welke website dan ook, vastleggen. Dit zijn zo uitzonderlijk kleine data die we vrijgeven. Komen we daardoor ooit in een fase die ons als mens fundamenteel zal veranderen? Dát is het grote vraagstuk voor de mens in dit digitaal tijdperk.

"Ik denk dat de Googles en Facebooks van deze wereld in staat zijn om alles te weten. Alles. Er is natuurlijk een verschil tussen de potentiële mogelijkheden en wat er vandaag mee gebeurt. We geven nu zowat 99% van ons bestaan bloot."

"Neem bijvoorbeeld de gps-functie van je telefoon. De klok rond kunnen we getraceerd worden. Dat is een gigantische bron van informatie, zeker nu we voortdurend onze telefoon op zak hebben.
Elke stap die we zetten, waar we slapen, wat we doen, waar onze auto staat, wat we opzoeken, met wie we praten, al die informatie is beschikbaar. 

"Voorlopig wordt dat vooral gebruikt om ons advertenties te tonen. Voorlopig. Maar beeld je eens in wat de mogelijkheden zijn. In principe zijn we de hele dag volgbaar, kunnen we gefilmd worden via de camera op onze telefoon. Gesprekken kunnen via de microfoon worden afgeluisterd. Het is mogelijk om iedereen de klok rond onder surveillance te zetten. En dan wordt het gevaarlijk met al die apps op je telefoon."

"In het verleden werkte Microsoft al met de Amerikaanse overheid samen om de inlichtingendiensten via een poortje in de mailapplicatie Outlook toegang te geven tot persoonlijke gegevens en conversaties. Dat hebben we geleerd uit de documenten van Edward Snowden. Het is dus al gebeurd."

Uiteraard zijn er nadelen aan een geconnecteerde wereld, werp ik op. Maar dat we alles kunnen delen wat binnen handbereik is, biedt toch ook oneindig veel voordelen? Waarom moeten we ons zorgen maken over wat u in uw boek de 'expository society' noemt, letterlijk vertaald 'de tentoongestelde samenleving'. Een vaak gebruikt argument is: 'wie niets te verbergen heeft, heeft toch niets te vrezen?"

Harcourt: "Toch wel, omdat we langzaamaan volledig transparant worden voor overheden. En een wereld waarin de overheid alles weet, is gevaarlijk. Mensen die niets te verbergen hebben, zijn uitzonderlijk. En het hangt er nog maar van af wat je verstaat onder "niets te verbergen". 

Een argument voor mensen met veel privileges noemt hij dat. "Hier in de VS betekent "niets te verbergen hebben" dat je tot de groep van witte, opgeleide mannen hoort met een gezin, een huis, een auto en een goede baan. Als je niet tot die groep behoort, kan je beledigd worden, geen toegang krijgen tot sommige zaken, en nadelen ondervinden."

"President Trump zei onlangs dat mensen die met een partner van hetzelfde geslacht zijn getrouwd niet hoeven te rekenen op de discriminatiewet als ze beledigd worden."

Je zal dus misschien willen verbergen dat je gay bent. Trump wil geen transgenders in het leger. Wie had gedacht dat transgender zijn in 2017 je leven zou kunnen benadelen? Als ik iemand hoor zeggen dat ze niets te verbergen hebben, denk ik: wat een geprivilegieerd leven heb jij."

"We moeten goed beseffen hoe we een digitaal onderwerp zijn geworden. En dat we dat moeten leren bevechten met ongehoorzaamheid aan de digitale mechanismen die ons proberen te veranderen. We zijn geen gebruiker van Google of Facebook, we zijn het product. Een beetje ongehoorzaamheid kan dus geen kwaad."

"Er is ooit een foto opgedoken van Mark Zuckerberg, de oprichter van Facebook. Hij zit aan zijn laptop, en je ziet hoe hij tape heeft geplakt over de microfoon en de camera. Dat is een vorm van digitale ongehoorzaamheid. En we spreken hier over de oprichter van Facebook, stel je voor."

"Digitale ongehoorzaamheid hoeft niet radicaal te zijn. Het is een bewuste manier om te weigeren  voortdurend getrackt te worden. Het is een idee om niet slaafs de digitale mechanismen te volgen. Of hij naar De Circle in de cinema gaat kijken, vraag ik hem nog? Hij heeft het boek van Dave Eggers ook gelezen. "Ik vrees dat dit al lang geen fictie meer is'. Stilte. It is very scary. Echt hoor.