Fact Check: werkt het rijbewijs op punten écht?

Het rijbewijs met punten ligt op de onderhandelingstafel. Het overgrote deel van de politici is het idee genegen, maar uit een enquête van Touring blijkt dat zes op tien Vlamingen ronduit tegen het voorstel gekant is. Concurrerende organisatie VAB haalt dan weer aan dat 65 procent van de jongeren voorstander is. Enquêtes zeggen bitter weinig over het nut of effectiviteit van een maatregel. Wat zeggen de cijfers?

Maar eerst: hoe ziet het puntenrijbewijs er exact uit? Het KB van 18 juli 1990 - gefinaliseerd door toenmalig minister van Verkeer Jean-Luc Dehaene - stipuleert: elke automobilist krijgt bij aanvang nul punten. Wanneer je een overtreding begaat (of de verzekering of keuringsbewijs niet in orde is), krijg je één of meer strafpunten. De punten worden bijgehouden en opgeteld. Wanneer zes punten bereikt zijn, speel je je rijbewijs kwijt voor één maand of moet je verplicht op cursus. Indien je binnen de vijf jaar opnieuw zes punten verzamelt, verlies je voor drie maanden je rijbewijs en moet je verplicht op veiligheidscursus. Ieder wie vijf punten bereikt, kan vrijwillig cursus volgen en zo het puntentotaal terug op twee brengen.

Gaat het rijbewijs met punten er ook zo uitzien? Niet exact. Volgens de onderhandelaars zullen er - indien het ingevoerd zal worden - aanpassingen aangebracht worden.

Hoe veilig is België?

Het rijbewijs met punten wordt wereldwijd gezien als een goede methode om het aantal verkeersslachtoffers te doen dalen. Volgens de laatste cijfers (2013) van de Wereldgezondheidsorganisatie zijn verkeersongelukken momenteel de achtste grootste doodsoorzaak ter wereld. Het totale aantal doden op de weg bedraagt jaarlijks maar liefst 1,24 miljoen. De WHO schat dat het verkeer tegen 2030 uitgroeit tot de vijfde grootste doodsoorzaak in de wereld.

Hoe staat het met België? In 2013 waren er op de Belgische wegen in totaal 41.279 ongevallen: 676 dodelijke, 4.374 met zwaargewonden en 36.229 met lichtgewonden.

Hoe scoort België op Europees vlak? We bekijken het aantal verkeersdoden per miljoen inwoners op de Europese ranglijst. Wat blijkt? Malta, het Verenigd Koninkrijk en Denemarken zijn het veiligst. België staat op een bedroevende twintigste plaats en heeft meer verkeersdoden per miljoen inwoners dan het Europees gemiddelde.

In discussies over de invoering van het rijbewijs met punten, wordt al jaren lang de vergelijking gemaakt met buurlanden Nederland, Duitsland en Frankrijk - landen mét een puntenrijbewijs. Hoe goed scoren deze landen precies?

Een belangrijke kanttekening: bovenstaande cijfers houden geen rekening met drukte op de weg. Een rapport van de Federale Overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer uit 2012 leert ons dat een Belg gemiddeld 23 procent meer kilometers per jaar rijdt dan een Nederlander, 19 procent meer dan een Fransman en 2 procent meer dan een Duitser. Het wagenbezit is in ons land en de buurlanden - relatief gezien- ongeveer gelijk.

Met andere woorden: in België wordt meer gereden, het is er drukker en dat heeft uiteraard een invloed op het risico op ongevallen. We bekijken daarom nu de Europese rangschikking per miljard afgelegde kilometer.

Op deze ranglijst bekleden Zweden, het Verenigd Koninkrijk en Nederland de Europese top-drie. Deze landen worden ook wel eens de SUN-landen genoemd. Malta dondert in deze rangschikking van de eerste plaats naar plek 15.

België doet het net iets beter in deze lijst, maar ons land scoort nog steeds onder het Europees gemiddelde, iets slechter dan Oostenrijk en net beter dan Malta.

Nederland aan de top

Opvallend: volgens beide ranglijsten is het risico om te sterven in het verkeer tweemaal groter in België dan in Nederland. Maar ligt dit uitsluitend aan het rijbewijs met punten? Dat valt te betwijfelen.
 

Wanneer we er de Nederlandse regelgeving bijnemen, komen we tot de volgende vaststelling: een rijbewijs met punten bestaat enkel voor beginnende chauffeurs tijdens de eerste vijf jaar. Daarna krijgt elke chauffeur een ander rijbewijs, dat het “puntensysteem voor rijbewijzen” volgt. Wat betekent dit? Wie tweemaal in een periode van vijf jaar veroordeeld wordt voor rijden onder invloed, verliest zijn of haar rijbewijs. Een écht rijbewijs met punten - zoals in België wordt voorgesteld - kan men dit niet noemen.

Waaraan dankt gidsland Nederland haar hoge positie op de lijst? “De pakkans is er een stuk groter dan bij ons”, zegt Danny Smagghe, die naast Touring-woordvoerder ook Belgisch vertegenwoordiger is bij FIA, de internationale automobilistenfederatie. “Er worden meer gerichte controles gehouden - controles op de juiste plaatsen en de juiste momenten met aandacht voor de juiste pijnpunten."

Eigen onderzoek leert ons verder dat de gerichte controles in Nederland aangestuurd worden door wetenschappelijk onderzoek. De Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) onderzoekt er welke gedragingen in het verkeer het grootst aantal doden veroorzaken. De gerichte controles sporen voornamelijk deze gedragingen op.

Invoering in Frankrijk en Duitsland

In Frankrijk is wél een rijbewijs met punten voor alle bestuurders ingevoerd. Het is er al sinds 1992. Maar hier worden averechtse effecten opgemerkt.

Volgens berichten in de Franse media zou momenteel een recordaantal chauffeurs zonder rijbewijs rondrijden. Bovendien zou het aantal vluchtmisdrijven er een gestage opgang kennen.

Tenslotte zijn sinds enkele jaren websites te vinden waar punten kunnen gekocht worden. De aan- en verkoop van punten is mogelijk maar uiteraard strikt illegaal, met straffen tot 6 maanden gevangenisstraf en boetes tot 15.000 euro tot gevolg.

Duitsland ten slotte. Het puntenrijbewijs werd er 1974 geïntroduceerd en staat bekend als het meest complexe ter wereld. Maar wanneer het om Duitsland gaat, wordt door experts vaak gewezen op de betere verkeersinfrastructuur en ruimtelijke ordening van het land. Die betere infrastructuur en ruimtelijke ordening zouden - net als in Nederland - een grote invloed hebben op het rijgedrag van de individuele bestuurder en de veiligheid verhogen.

Tussentijdse conclusie: er zijn veel factoren die een invloed hebben op veiligheid in het verkeer. Een vergelijking met de buurlanden is nuttig, maar het gevaar bestaat dat die verschillen enkel worden toegeschreven aan de invoering van een puntenrijbewijs. Dit is te kort door de bocht. Wetten, ordehandhaving, infrastructuur, flits- of sensibiliseringscampagnes en ruimtelijke ordening hebben allemaal een invloed op verkeersveiligheid. Kortom, het effect van het puntenrijbewijs is moeilijk in te schatten op basis van een vergelijking met buurlanden.

Hoe dan wel?

De juiste methode om het effect van een rijbewijs met punten na te gaan, ligt eigenlijk voor de hand. Bekijk het aantal ongevallen voor de invoering met het aantal ongevallen na de invoering in een land waar de maatregel werd uitgevoerd. Dergelijke onderzoeken bestaan.

Een Spaans onderzoek toonde bijvoorbeeld aan dat het gebruik van de gordel spectaculair steeg door het invoeren van het puntenrijbewijs in 2006. Een Brits onderzoek uit 2003 toonde dan weer aan dat de invoering “perverse” of omgekeerde effecten had: het leidde tot een stijging van het aantal bestuurders zonder rijbewijs. Een Nederlands onderzoek uit 2010 suggereerde dat het puntenrijbewijs bestuurders zou aanzetten tot het begaan van vluchtmisdrijven.

Aan de universiteit van Sevilla hebben professoren José Castill-Manzano en Mercedes Castro-Nuño gepoogd om alle bestaande studies over het effect van een puntenrijbewijs samen te brengen. In totaal namen ze 26 studies onder de loep. De 26 studies bestreken een gebied van 11 landen en bevatten in totaal 70 schattingen van het effect.

De resultaten van de studie spreken boekdelen. Het aantal ziekenhuisopnames na verkeersongevallen daalde in bepaalde gevallen met meer dan de helft. Het aantal verkeersovertredingen daalde met 30 procent. De allerbelangrijkste bevinding: het aantal ongevallen, doden en gewonden daalde met 15 tot 20 procent.

Er is echter één erg belangrijke kanttekening: de effecten duren niet lang. Na gemiddeld anderhalf jaar verdwijnt het effect. Slechts 7 van de 26 opgenomen studies maken melding van een effect dat langer dan één jaar duurt. Deze studies werden uitgevoerd in Spanje en Italië, net daar waar de invoering van het puntenrijbewijs ondersteund werd door een grootscheepse sensibiliseringscampagne.

Wat besluiten de academici na het nalezen en narekenen van alle bestaande onderzoeken? De invoering van een rijbewijs met punten is niet effectief zonder “een actief beleid dat het gevoel verhoogt dat je kan gepakt worden” en zonder "een mediacampagne die een ontradend effect heeft op overtreders."

Ook het Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid (BIVV) voert op dit ogenblik een onderzoek naar de invoering van het rijbewijs met punten. Het instituut liet ons weten dat hun resultaten tot dezelfde conclusie als hierboven leiden.

Welke bijkomende maatregelen?

Ook Kris Brijs, verkeerspsycholoog aan de Universiteit van Hasselt, treedt de conclusie van het Spaans onderzoek bij. Volgens Brijs zijn er steeds drie elementen waar een overheid rekening mee moet houden als die het gedrag van bestuurders duurzaam wil beïnvloeden.

Het eerste element: een veiligheidscursus. "Je moet een sanctie - in dit geval het afnemen van het rijbewijs - steeds koppelen aan een opleiding of voorlichting", zegt Brijs, "het heeft geen zin iemand te straffen indien je hem of haar niet bewust maakt van de reden waarom."

Het tweede element: sensibilisering. "Die moeten de bestuurders, net als in het vorige geval, duidelijk maken wat de juiste normen en waarden zijn in het verkeer."

Het derde en belangrijkste element: ordehandhaving. "Een maatregel zal nooit effect hebben indien niet toegezien wordt op de naleving ervan", aldus Kris Brijs, "dit heet de subjectieve pakkans: bestuurders moeten het gevoel hebben dat ze grote kans lopen gecontroleerd zullen worden. Indien ze dit gevoel niet hebben, is de kans klein dat ze de regels zullen volgen."

De te bewandelen strategie

Verkeerspsycholoog Kris Brijs geeft ons tot slot nog dit mee: uit de wetenschappelijke literatuur blijkt duidelijk welke strategie het best werkt om het gedrag van bestuurders duurzaam te veranderen.

“Denk aan alcohol- en flitscampagnes”, zegt Brijs, “binnenin een bepaald aantal maanden worden de controles drie- of viermaal opgevoerd. Belangrijk: de intensifiëring van de controles moet steeds aan de bevolking gecommuniceerd worden via de media."

Wat zijn de effecten? "Tijdens de eerste golf controles is er een daling van het ongewenste gedrag. Dat veert na de golf uiteraard weer op, maar die toename wordt door de tweede of derde golf controles terug ingedamd. Het herhalen van een dergelijke campagnecyclus - het herhalen van een reeks golven van controles, gespreid over een aantal maanden of een jaar - heeft het meest duurzame effect op het gedrag van bestuurders."

Conclusie

Het invoeren van het rijbewijs met punten heeft enkel zin indien het gepaard gaat met bijkomende, ondersteunende maatregelen. Welke? Gesanctioneerde automobilisten moeten voorlichting krijgen en mediacampagnes moeten een ontradend effect hebben. Maar vooral: bestuurders moeten het gevoel hebben dat ze daadwerkelijk punten kunnen krijgen, dat die punten worden bijgehouden en dat er nauwlettend wordt toegezien op het naleven van de verkeersregels. Anders verdwijnt het effect snel.

Meest gelezen