Mosterdgas, een onmenselijk wapen

Half juli 1917 zetten de Duitsers bij Ieper voor het eerst mosterdgas in als wapen. Mosterdgas of Yperiet was niet het meest dodelijke, maar wel het meest onmenselijke en ontwrichtende wapen van de Eerste Wereldoorlog.

Nadat de Duitse chemicus Fritz Haber in april 1915 nabij Ieper de eerste aanval met chloorgas uitvoerde, gaat in het Kaiser-Wilhelm-Institut (waar Haber directeur is) de zoektocht naar nieuwe gassen verder.

In het najaar van 1916 ontwikkelen twee chemici er een gas dat zij LOST noemen, naar hun familienamen Wilhelm Lommel en Wilhelm Steinkopf. In feite gaat het niet om een gas, maar om een vloeistof die een beetje op sherry lijkt en pas tot een gas transformeert bij een temperatuur van 217 graden Celsius.

Omwille van zijn geelbruine kleur en zijn geur, die op deze van look of van een mosterdplant lijkt, wordt het al snel mosterdgas genoemd.

© IWM (E(AUS) 825)

Australische militairen met gasmaskers in een loopgraaf bij Ieper, september 1917. Beginfoto: het zeer bekende beeld van door mosterdgas verblindde Britse soldaten van de 5e West Lancashire Division,  10 april 1918.

Bij gasaanvallen worden ondertussen al een tijd granaten gebruikt, die de vijand veel sneller en nauwkeuriger kunnen treffen dan de vroegere gaswolken, die uit grote cylinders werden gelost als de wind uit de goede richting kwam.

De inhoud van de granaat wordt aangeduid door de kleurcode, waarmee de granaat beschilderd wordt. Granaten met mosterdgas krijgen van de Duitsers een geel kruis. Zo krijgt het gas de militaire naam Gelbkreuz. Omdat de Duitsers het gas voor het eerst in de buurt van Ieper inzetten, wordt het ook bekend onder de naam Yperiet.

Enkele dagen voor de eerste inzet van mosterdgas,gebruiken de Duitsers nabij Nieuwpoort nog een ander gas dat zij zopas ontwikkeld hebben : Blaukreuz, dat naast chloor en arseen ook een dosis mosterdgas bevat.

Dit gas moet hevige nies- en hoestbuien veroorzaken, waardoor het voor de soldaten onmogelijk wordt om hun gasmasker op te houden. Zodra zij dit afwerpen worden zij dan slachtoffer van fosgeen, dat ondertussen eveneens met granaten wordt afgeschoten, beschilderd met een groen kruis en dus Grünkreuz genoemd.

De drie types gasgranaten. Alle granaten, ook die zonder een gaslading, hadden hun eigen kleurcode.

Ten noorden van Ieper – dicht bij de plaats waar zij twee jaar vroeger voor het eerst chloorgas hebben gebruikt – lanceren de Duitsers hun eerste aanval met Gelbkreuz. In de sector Noordschote-Boezinge schieten zij in de nacht van 12 op 13 juli niet minder dan 50 000 Gelbkreuz-granaten af, gevuld met 125 ton mosterdgas.

De granaten verspreiden een regen van giftige druppeltjes, die zich overal neerzetten en dagenlang hun giftige eigenschappen zullen behouden.

Omdat er geen onmiddellijke symptomen zijn beseffen de Britten niet hoe gevaarlijk het nieuwe Duitse wapen wel is. Pas enkele uren na het begin van de aanval komen de eerste manschappen aan bij de medische hulpposten in de buurt van het front.

Kort na de aanval scheen er niets aan de hand te zijn, pas een hele tijd later verschenen er rode vlekken en blaren op de huid. Meer dan 2000 soldaten en officieren melden zich de volgende uren aan.

Nog terwijl zij zich naar de hulpposten haasten, zetten de symptomen zich door : vele manschappen worden blind en kunnen alleen onder begeleiding verder. De eerste uren kunnen zij nog behoorlijk ademen, daarna krijgen zij steeds meer ademhalingsproblemen, die in een verdere fase vaak het karakter krijgen van een bronchitis of longontsteking.

Slachtoffer met de typische blaren veroorzaakt door mosterdgas

Vijfennegentig slachtoffers overleven de aanval niet. De meeste anderen belanden met ernstige vergiftigingsverschijnselen in het hospitaal. Vooral in de zachte huidplooien rond de ogen, de neus, de oksels en de lies zijn de blaren bijzonder pijnlijk. Bij contact met de ogen kan mosterdgas tot tijdelijke of definitieve blindheid leiden. In hoge dosissen kan het de huid wegbranden tot op het bot. Bij inademing vreet het gif de slijmvliezen van de ademhalingswegen weg en staat het slachtoffer een pijnlijke dood te wachten.

Artsen, verpleegsters en ambulanciers, die niet goed opletten en in contact komen met het giftige goedje op de huid en de kleren van de slachtoffers, worden ook aangetast.

Een echte remedie tegen het mosterdgas bestaat er niet. De Amerikaanse verpleegster Shirley Millard, die als Rode Kruis-vrijwilligster in Frankrijk werkt, noteert: ‘De slachtoffers kunnen nauwelijks ademen. Ze vechten om lucht, maar niemand kan iets voor hen doen. Hun longen zijn verbrand, hun ogen en gelaat kapot door het gas. Sommigen hebben eerste graad verbrandingen over het hele lichaam. We kunnen hen niet verbinden, zelfs niet aanraken. Andere gewonden klagen zelden, maar gasslachtoffers zijn de pijngrens voorbij en kunnen het enkel uitschreeuwen’.
 

© IWM (Art.IWM ART 4942)

Het effect van mosterdgas op een paard (IWM Art 4942)

In het Rode Kruis-hospitaal L’Océan in De Panne heeft verpleegster Jane de Launoy dezelfde ervaringen :

“De mannen liggen gekleed op bed, zonder adem, blauw, woest en verwilderd, met krampachtige vuisten. Sommigen kunnen zich onmogelijk stilhouden, anderen liggen neergeploft met geopende arm waaruit we 400 gram bloed moeten laten wegvloeien.

Velen zullen blind blijven. Waarom worden zij die oorlog willen en voorbereiden niet met de wreedste folteringen tot de verstikkingsdood gebracht ?’

 

Canadese slachtoffers van een gasaanval, het feit dat ze zo zijn 'ingepakt' wijst er op dat ze met mosterdgas in aanraking zijn gekomen (IWM Q1686)

De Britse auteur Vera Brittain, die tijdens de Eerste Wereldoorlog als verpleegster werkt en niet alleen haar broer maar ook haar verloofde verliest, sluit zich bij haar Belgische collega aan :

“Ik wou dat de mensen die de oorlog tegen elke kost willen voortzetten een keertje de slachtoffers van mosterdgas met eigen ogen konden zien liggen. Hun grote, mosterdkleurige blaren, hun blinde ogen - opgezwollen en dicht gekleefd. Hoe ze voor adem vechten en met nauwelijks fluisterende stemmen vertellen dat hun keel zich dichtknijpt en ze straks zullen stikken”.

In ons collectieve geheugen over de Eerste Wereldoorlog neemt mosterdgas een unieke plaats in als het prototype van een onmenselijk, bijna apocalyptisch wapen.

In tegenstelling tot wat zijn kwalijke reputatie doet vermoeden, maakte mosterdgas nochtans veel minder doden dan fosgeen, de grootste doder onder de oorlogsgassen. Het totaal aantal slachtoffers – doden en gewonden – lag dan weer veel hoger.

De kwalijke reputatie van mosterdgas is mee in stand gehouden door de beelden van de Iraakse aanval op het Koerdische stadje Halabja in maart 1988. Mosterdgas was een hoofdbestanddeel in de cocktail gassen die de Irakezen gebruikten. Er vielen een paar duizend slachtoffers.

In totaal maakten alle oorlogsgassen samen naar schatting 1.300.000 slachtoffers, waarvan ongeveer 500 000 aan het Westelijke front.

Ontzettend veel manschappen belandden in hospitalen, velen zouden nog jarenlang de gevolgen van het mosterdgas met zich meedragen. Minder dan 10% overleed aan de gevolgen van een gasaanval : in totaal ongeveer 90 000 slachtoffers.

De meeste doden vielen in het Russische leger, waar 56 000 soldaten stierven, vooral als gevolg van aanvallen met chloorgas. De legers aan het westelijke front telden ieder ongeveer 200 000 slachtoffers, waarvan er telkens 8000 à 9000 stierven – bijna gelijk verdeeld over Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië.

Bij de Belgen vielen er meer dan 6.000 gasslachtoffers. Om hoeveel dodelijke slachtoffers het daarbij gaat, is niet systematisch bijgehouden en kan enkel geschat worden, waarbij de meeste schattingen het op maximum een paar honderd dodelijke Belgische slachtoffers houden.

Mark De Geest is regisseur van de Canvas-serie Brave Little Belgium. Zopas verscheen zijn nieuwe boek ‘14-18 in 100 dagen

Russische slachtoffers van een Duitse gasaanval, 2e helft 1917 (uit Thompson, From Czar to Bolshevik)

Het schilderij 'Gassed' van John Singer Sargent (IWM)

Informatieposters van het Amerikaanse leger over de geur van mosterdgas en fosgeen

Set met geurflesjes die moesten helpen bij de identificatie van verschillende gifgassen (Clifton Park Museum)

© IWM (Q 23792)

Duitse waarschuwing dat de huizen in het Franse Armentières, net over de grens bij Komen, met mostergas besmet zijn en niet betreden mogen worden (IWM, Q23792)

Meest gelezen