De treinreis die de wereld veranderde

Vladimir Iljitsj Oeljanov, beter bekend onder zijn pseudoniem Lenin, was aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, de onbetwiste leider van de radicaal linkse Russische bolsjewieken. Lenin was geboren in 1870, en, al zou zijn officiële biografie het later anders doen uitschijnen, was hij niet echt van bescheiden afkomst.

Zijn vader, een leraar wis- en natuurkunde, maakte carrière als inspecteur in het tsaristisch onderwijssysteem, wat hem een erfelijke adellijke titel opleverde. De vader van zijn moeder, een geneesheer, had op dezelfde manier een adellijke titel verworven en bezat een groot landgoed. Die bezittingen zorgden ervoor dat Lenin zich het grootste deel van zijn leven nooit echt moest bekommeren om geld.

De vroege dood van zijn vader, in 1896, en, vooral, de terdoodveroordeling en ophanging, een jaar later, van zijn oudere broer Alexander, wegens deelname aan een mislukte poging om tsaar Alexander III te vermoorden, waren een keerpunt in zijn leven. Voor de rechtlijnige, fanatieke Lenin werd de omverwerping van de tsaristische autocratie een obsessie.

Lenin, in het midden, in een gezelschap van socialistische studenten, Petrograd 1895

Zoals zijn broer werd Lenin actief in socialistische kringen en hij kwam onder invloed van het orthodoxe marxisme.

Karl Marx had vastgesteld dat de rijkdom die de industriële ondernemingen produceren voor het grootste deel in de zakken van de kapitalistische ondernemers terechtkwam, terwijl de lonen van de arbeiders onder druk werden gezet. De kapitalisten werden steeds rijker, de arbeiders werden gereduceerd tot proletariërs (bezitlozen).

Naarmate het kapitalisme zich ontwikkelde , zo voorspelde hij, zou die tegenstelling onhoudbaar worden. De bezitloze arbeiders zouden in opstand komen en de macht grijpen. Het door de arbeiders ingestelde revolutionair regime, de dictatuur van het proletariaat, zou de productiemiddelen gemeenschapsbezit maken. Zo zou een socialistische samenleving ontstaan, waarbij iedereen zou verdienen naar vermogen.

Dit socialisme zou het begin vormen van een nieuwe fase van de menselijke geschiedenis, die zou evolueren naar een samenleving van overvloed voor iedereen, het communisme.

Links de fiche van Lenin bij de Ochrana, de Russische geheime dienst, rechts Nadezjda 'Nadya' Kroepskaja, met wie Lenin trouwde in 1897 toen hij in Siberië in ballingschap leefde

De vraag natuurlijk was wanneer dat moment zou zijn aangebroken? Zeker in het nog sterk agrarische Rusland, waar de industriële revolutie nog maar pas op gang was gekomen, leek dat nog ver weg. De gematigde sociaaldemocraten, de mensjewieken, waren daarom bereid om samen te werken met de liberale burgerij en een parlementaire democratie uit te bouwen.

Lenin was niet bereid om te wachten. Rusland was wel klaar, vond hij. Een socialistische voorhoede moest het proletariaat, met de steun van de verpauperde boerenstand, naar de revolutie leiden.

Een strak georganiseerde bolsjewistische partij, waar alleen intern meningsverschillen geuit mochten worden, moest het voortouw nemen. En om de revolutie te verwezenlijken moest geweld en terreur niet geschuwd worden, integendeel. Geïnspireerd door Lenin, begonnen bolsjewistische militanten in 1906 met gewapende overvallen op banken om de partij te financieren.

Stakende arbeiders bij een fabriek in Moskou, 1909

Toen in 1917 in de Russische hoofdstad Petrograd de revolutie uitbrak en de tsaar tot troonsafstand werd gedwongen, zat Vladimir Iljitsj Lenin in Zwitserland. Lenin, toen 46, had het grootste deel van zijn volwassen leven in ballingschap doorgebracht.

Na drie jaar interne verbanning in Siberië, wegens zijn radicale activiteiten in de arbeidersbeweging in Petrograd, vertrok hij in juli 1900 naar München, dan Londen en daarna Geneve, van waaruit hij zijn politieke activiteiten voortzette.

In 1905, na de Februarirevolutie, keerde hij in oktober even terug naar Rusland, waar even wat meer politieke vrijheid ontstond. Maar 1 jaar later al werd de dreiging van de tsaristische geheime politie weer te groot en vertrok hij opnieuw naar West-Europa. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog vestigde hij zich in Zwitserland.

Van daaruit begon hij te fulmineren, in de eerste plaats tegen het verraad van de Duitse sociaaldemocraten, die mee voor de oorlog hadden gestemd. En hij riep de socialisten in heel Europa op om van de imperialistische oorlog een burgeroorlog te maken van het proletariaat tegen de bourgeoisie en aristocratie.

'Bloedige zondag' op 22 januari 1905, toen soldaten begonnen te schieten op betogers die een petitie voor meer rechten wilden aanbieden aan de tsaar, voor het Winterpaleis in Sint Petersburg. Het bloedbad was het startsignaal voor de revolutie van 1905.

Toen de revolutie in 1917 in Petrograd uitbrak was Lenin, zoals velen, verrast. Machteloos moest hij vanuit Zurich toekijken en hij dreigde  zijn afspraak met de geschiedenis te zullen missen.

Tot zijn grote woede had niet de Sovjet van arbeiders en soldaten de macht in handen genomen, maar die overgelaten aan een voorlopige, democratische regering met vooral liberalen en een enkele socialist.

Die regering was bereid was om de oorlog voor te zetten. En, tegen al zijn instructies in, leken zelfs partijgenoten bereid te zijn mee te werken met het nieuwe bewind.

Lenin moest en zou zo snel mogelijk naar Rusland vertrekken. Al snel werd duidelijk dat dat via Engeland en Frankrijk uitgesloten was, want die landen wilden een uitgesproken tegenstander van de oorlog niet helpen.

Even overwoog Lenin om met een vals Zweeds paspoort naar Rusland te reizen, en, omdat hij geen Zweeds sprak, zich voor te doen als een doofstomme. Tot zijn vrouw er hem aan herinnerde dat hij de gewoonte had om in zijn slaap, luidop en in het Russisch, te fulmineren over politiek.

Burgers en soldaten groeten slachtoffers van de revolutie, eind februari/begin maart 1917, in een mortuarium in Petrograd

Duitsland werd de redder van de wanhopige revolutionair. Bij het Duitse ministerie van buitenlandse zaken waren ze al langer aan het onderzoeken hoe ze Rusland konden verzwakken en het opstoken van de sociale en politieke onvrede in het land werd snel een van de opties.

Daarbij kregen ze de hulp van de wat schimmige zakenman en bon vivant Alexander Helphand. Helphand was beter bekend onder zijn pseudoniem Parvus of kleintje, ook al was hij een zware, grote man.

Hij was een Wit-Russische jood en had,toen hij in zijn jonge jaren flirtte met het socialisme, kennis gemaakt met veel vooraanstaande, radicale sociaaldemocraten, zoals Lenin, Trotski en de Duitser Karl Kautsky. Onder andere door bedrog en oplichting van de eigen kameraden werd hij later een rijk man.

Begin 1915 bood hij de Duitsers aan om te helpen Rusland te destabiliseren door massale stakingen en de Duitsers waren bereid om daar miljoenen marken voor op tafel te leggen.

Eerst zou Parvus proberen om de twee strekkingen bij de Russische sociaaldemocraten, mensjewieken en bolsjewieken, te verzoenen en verenigen in de strijd tegen de tsaar. Begin mei contacteerde Parvus Lenin in Zurich, die het idee radicaal afwees en de man de deur wees.

Links Parvus, naast de Russische socialisten Leo Trotski en Lev Deutsch

In de maanden nadien gebruikte Parvus het vele Duitse geld om in Denemarken een onderzoeksinstituut op te richten dat vooral Russische politieke ballingen een inkomen verzekerde. En hij verdiende een fortuin door de smokkel van Duitse goederen via Zweden naar Rusland en omgekeerd.

Zijn zakenpartner was de Litouws-Poolse banneling en bolsjewiek, Jakob Fürstenberg-Hanecki, tevens ook een van de naaste medewerkers van Lenin.

In brieven aan Fürstenberg uitte Lenin zijn wanhoop dat hij als kameraad machteloos moest toekijken. Parvus nam intussen contact op met de Duitse gezant in Kopenhagen en liet weten dat Duitsland nu volop de kaart van de radicale bolsjewieken moest spelen.

Kort nadien ontving Lenin via een medewerker van Fürstenberg een uitnodiging om via Duitsland en Zweden naar Rusland terug te keren.

Lenin in gesprek met de Zwitserse socialist Fritz Platten in Moskou in 1919. Platten was tussenpersoon bij de onderhandelingen tussen Lenin en de Duitsers over de voorwaarden waarop hij naar Rusland terug wilde reizen. Platten maakte de reis ook mee en schreef er een boek over.

Op Paasmaandag, 9 april 1917, stapte Lenin in Zurich op een trein richting Duitsland, samen met zijn vrouw en 30 andere ballingen. Lenin had zich maar moeilijk laten overtuigen om te vertrekken, want hij was bang dat hij door gebruik te maken van de hulp van de vijand, in Rusland van landverraad beschuldigd zou worden.

Daarom had hij geëist dat de wagon waarin de Russen door Duitsland zouden reizen de status van extraterritoriale entiteit moest hebben. Tussen de Russen en hun Duitse begeleiders mocht er geen contact zijn, de passagiers zouden de trein niet verlaten en mochten niet aan controles worden onderworpen.

Daardoor ontstond de mythe dat de wagon met de Russen helemaal afgesloten en verzegeld was, maar in feite was er alleen een krijtstreep getrokken tussen hun deel en de rest.

Document dat de Duitsers Lenin en zijn gezellen lieten tekenen voor het vertrek. Er staat onder andere in dat, in een Franse krant, het bericht was verschenen dat de voorlopige regering ballingen die via Duitsland terugkeerden, als landverraders zou behandelen.

Drie dagen lang, tijdens de reis door Duitsland, zaten de passagiers opgesloten en de autoritaire, ascetische Lenin liet zich snel gelden.

Toen de eerste avond een deel van het gezelschap lang luid bleef discussiëren en zingen, vaardigde hij zijn eerste treinregel uit: slapen op bepaalde uren was een bolsjewistische plicht!

Lenin had ook een hekel aan roken en hij  vaardigde ook een rookverbod uit: alleen in het enige toilet “in de Russische zone” mocht gerookt worden. Toen dat voor een lange rij zorgde en wie wel echt moest lang moest wachten, bedacht hij een systeem met passen 1e klas voor wie echt moest en 2e klas voor de rokers.

Lenin in de 'verzegelde' trein, tekening van P.V. Vasiljev. In werkelijkheid waren de wagons te klein voor zo veel mensen en er waren geen gewapende soldaten in het gezelschap (Getty Images).

Hoe belangrijk de Duitsers de operatie wel vonden, bewees het feit dat de leider van de Duitse militaire operaties, generaal Erich Ludendorff er zich persoonlijk mee bemoeide. En zelfs de privétrein van de Duitse kroonprins moest stoppen om die van Lenin te laten voorgaan.

In het havenstadje Sassnitz aan de Oostzee stapte het gezelschap over op een veerboot naar Zweden. En daar stapten ze op een andere trein. In de Zweedse hoofdstad Stockholm kreeg het gezelschap voor het eerst de kans om enkele uren de benen te strekken, zich op te frissen en goed te eten.

Lenin maakte gebruik van de kans om een nieuw pak en een paar zomerschoenen te kopen en kennis te maken met enkele Zweedse kameraden.

Vast staat ook dat een van zijn luitenants die dag in Stockholm een afspraak had met de Duitse agent Parvus om de verdere financiering van de Bolsjewistische revolutionaire campagne in Rusland te bespreken. Al zou Lenin dat altijd ontkennen, zeker is dat het Duitse geld er kwam via Parvus ( het is wel zo dat Lenin nooit zelf Duits geld ontving en nooit een Duits agent is geweest, wat vaak is beweerd).

Lenin in Stockholm, hij is de man met de paraplu in de hand. De dame met hoed is zijn vrouw Nadya.

Vanuit Stockholm ging het met de trein verder, bijna duizend kilometer naar de poolcirkel. Bij het naderen van de grens met Finland, toen nog een autonoom gebied binnen Rusland, werden de reizigers nerveus. Ze sloten niet uit dat ze aangehouden zouden worden en dat hen een proces wachtte.

De Britten hadden daarop aangedrongen bij de Russisch regering, maar de Russische minister van buitenlandse zaken Miljoekov meende dat dat niet de moeite was en dat Lenin, door het aanvaarden van Duitse hulp, zich in Russische ogen al totaal ongeloofwaardig  had gemaakt. En de minister van justitie, de socialist Kerenski meende dat het democratische Rusland zijn staatsburgers de toegang niet kon ontzeggen.

Het nieuws van Lenin's terugkeer raakte snel wereldwijd bekend. Op 15 april al meldde de Chicago Daily Tribune dat hij in Stockholm was aangekomen en daar forse anti-oorlogsuitspraken had gedaan.

Dat inspireerde de tekenaar van de krant tot deze cartoon: "Voor de oorlog zagen de Duitse keizer en zijn bondgenoten de socialisten als een bedreiging, maar nu beschouwen ze hen als hun grootste hoop" (Chicago Daily Tribune, 14 en 18 april 1917). ten onrechte dacht men dat de Duitse socialisten een rol hadden gespeeld in Lenin's terugkeer.

Het gezelschap werd aan de grens werd lang ondervraagd en grondig gefouilleerd, maar, tot hun opluchting, mocht iedereen door. Maandagavond, 16 april, kwamen ze toe in het Finland Station in Petrograd.

Lenin had nog even gevreesd dat de politie hem daar zou arresteren, maar in de plaats wachtte hem een feestelijke ontvangst als superster door duizenden inderhaast opgetrommelde partijleden, met triomfbogen en vele vlaggen, een militaire muziekkapel en een erehaag van matrozen van de basis Kronstadt.

Het spektakel moest er mee voor zorgen dat de aandacht werd afgeleid van het feit dat dit alles alleen met Duitse hulp mogelijk was geweest.

De feestelijke verwelkoming van Lenin in het Finland Station. Achter hem staat Stalin, een geschiedvervalsing, want Stalin zat helemaal niet op de trein en was al in Petrograd. Schilderij van M.G. Sokolov.

Maar niettegenstaande de feestelijke ontvangst spaarde Lenin diezelfde avond nog de zweep niet toen hij de militanten toesprak.

In een twee uur lange donderpreek riep hij de bolsjewisten op om zich niet laten verleiden tot samenwerking met de nieuwe machthebbers of andere socialistische partijen, zich tegen de oorlog te verzetten en compromisloos de arbeiders en de arme boeren voor te bereiden op de overname van de macht.

Hij besloot: “Kameraden, u hebt uw vertrouwen aan de regering geschonken. Als dat zo is, dan lopen onze wegen uiteen.Dan hoor ik liever bij een minderheid”.

Veel kameraden, onder andere Stalin, luisterden onbegrijpend en bijna meewarig toe. Het leek alsof Lenin door de vele jaren in het buitenland elke voeling met het nieuwe Rusland kwijt was geraakt en zijn verstand was verloren. Zelfs zijn vrouw Nadya zei aan een vriendin: “Ik ben bang dat het lijkt alsof Lenin is gek geworden”.

Maar amper 7 maanden later namen hij en zijn Bolsjewistische partij toch de macht over. Zoals Churchill schreef: “De wanhopige Duitse oorlogsleiders hadden een van de vreselijkste aller wapens op Rusland gericht. Zij brachten Lenin in een gesloten wagon als een echte pestbacil van Zwitserland naar Rusland”.

In het uitstekende boek 'Lenin op de trein.De reis naar de Revolutie' beschrijft de Britse historica Catherine Merridale de reis van Lenin, de eerste maanden van de revolutie en de pijnlijke epiloog, want de meeste van Lenin's gezellen zouden zelf slachtoffer worden van de Bolsjewistische machtsovername ( uitgeverij Nieuw Amsterdam).

Het paard van Troje omgedoopt tot het paard van Berlijn, dat de Russen tot pacifisme moet verleiden. Karikatuur uit het Franse satirische magazine Le Rire van 26 mei 1917 (BnF, Gallica)