De slag bij Tannenberg: sluwste operatie van WOI

Roemrijke veldslagen die tot de verbeelding spreken, heroïsche generaals die achteraf wat graag de overwinningspluimen op hun hoed steken: elke oorlog kent haar momenten en haar mannen. Dat die momenten al eens op toevalligheden zijn gebaseerd en dat die mannen kleine kantjes hebben, belandt vaak in de vergetelheid. Toch was het net onder dit onvoorspelbare gesternte dat op 26 augustus 1914 de slag bij Tannenberg in alle hevigheid losbarstte. Duitsland tegen Rusland, één keizerrijk tegen het andere.

Ligt Polen vandaag tussen de beide landen ingesloten, dan was de geografische situatie in 1914 helemaal anders. Het Duitse grondgebied strekte zich ver voorbij de Oder uit en grensde met de provincie Oost-Pruisen (Ostpreußen op de kaart hieronder) rechtstreeks aan het Rusland van tsaar Nicolas II. De stad Koningsbergen (vandaag Kaliningrad in Rusland) vormde het laatste grote bastion in het oosten.

Toch was Koningsbergen sinds het uitbreken van WO I in de zomer van 1914 relatief slecht verdedigd. Dat was evenwel geen vergetelheid of strategische blunder. Duitsland wilde immers de oorlog uitvechten op basis van het Schlieffenplan.

Dat plan was zo’n tien jaar eerder uitgewerkt door de Duitse generaal Alfred von Schlieffen (kleine foto) in het licht van de steeds nauwere samenwerking tussen Frankrijk en Rusland. Duitsland vreesde op twee fronten te moeten vechten indien het tot een oorlog met die landen zou komen en werkte daarom een strategisch plan van aanpak uit om dit horrorscenario te voorkomen.

Concreet stelde het Schlieffenplan dat Duitsland in geval van oorlog eerst Frankrijk onder de voet moest lopen en dit aan een razendsnel tempo. Eens deze vijand in het Westen op de knieën zat, zou Duitsland het volledige militaire apparaat via het degelijke Duitse spoorwegennetwerk naar het Oosten transporteren om daar de Russen te bekampen.

Dat Rusland ondertussen zelf de aanval op Duitsland zou inzetten, achtten de Duitsers onwaarschijnlijk. Ze rekenden op het slechte organisatietalent van de Russen en de lamentabele infrastructuur in het immens uitgestrekte land die het onmogelijk zouden maken snel een leger op de been te brengen.

Groot was de verbazing dan ook toen de Russen veel sneller dan verwacht mobiliseerden. Nauwelijks twee weken na het uitbreken van WO I trok het 1e Russische leger onder leiding van generaal Paul von Rennenkampf Oost-Pruisen via het oosten binnen (de Russische vlag met de korte blauwe pijl op de kaart hieronder).

Daar trof het enkel het 8e Duitse leger onder leiding van generaal Maximilian von Prittwitz (de vlag van het Duitse keizerrijk op de kaart hieronder). Bedoeling was dit leger terug te dringen in de richting van Koningsbergen in het westen. Het 2e Russische leger onder leiding van generaal Alexander Samsonov zou Oost-Pruisen intussen via het zuiden binnenvallen om het 8e Duitse leger langs achteren aan te vallen en zo in de tang te nemen (de Russische vlag met de kromme blauwe pijl in stippellijn op de kaart hieronder).

Was dit Russische plan gelukt, dan had het 8e Duitse leger geen schijn van kans op de overwinning. Het 1e Russische leger alleen al telde meer soldaten. Aanvankelijk hadden de Russen het geluk dan ook op hun hand. Von Rennenkampf slaagde erin het leger van von Prittwitz achteruit te dringen.

Die laatste panikeerde en vroeg zijn oversten de toestemming om Oost-Pruisen te evacueren. Die weigerden zijn verzoek. Sterker nog: ze bedankten von Prittwitz voor zijn bewezen diensten en plaatsten de gepensioneerde generaal Paul von Hindenburg (kleine foto) aan het hoofd van het 8e Duitse leger. Samen met zijn medewerkers werkte de oude man een gewaagd plan uit om de Russen in het gebied alsnog te verslaan.

Het plan rustte op twee merkwaardige zwaktes van de Russen. Enerzijds konden von Rennenkampf en Samsonov elkaar niet luchten. Zelfs al streden ze allebei voor de Russische zaak, elkaar te hulp schieten in tijden van nood was uitgesloten. De Duitsers waren op de hoogte van deze onderlinge vete en maakten er handig gebruik van.

Anderzijds verstuurden de Russische legerleiders hun orders via ongecodeerde radioboodschappen. Von Hindenburg en de zijnen konden hierdoor ongestoord meeluisteren naar de plannen van de Russen.

Zo kwamen ze te weten dat von Rennenkampf (kleine foto) niet van plan was verder naar het westen door te stoten, maar met zijn 1e Russische leger voorlopig in het oosten van Oost-Pruisen halt zou houden. De Duitsers konden hierdoor al hun pijlen op het 2e Russische leger van Samsonov richten. Dat bevond zich inmiddels in de buurt van Tannenberg, een klein dorpje in het zuiden van Oost-Pruisen.

Von Hindenburg splitste zijn 8e Duitse leger in 4 delen op. Eén deel stuurde hij over het goed uitgeruste Duitse spoor naar het zuiden. Daar nam het ten westen van het 2e Russische leger stelling in. Twee andere delen liet hij te voet naar het zuiden marcheren, tot even ten noorden van het 2e Russische leger. Al deze troepenverplaatsingen ontsnapten aan de aandacht van de Russen.

Het vierde en laatste deel van het 8e Duitse leger bleef in de buurt van Koningsbergen. Wel verspreidde het zich over een brede strook land. Op die manier wekte het de indruk een grote troepenmacht te vormen. Met succes: het 1e Russische leger in het oosten bleef in het aanschijn van deze gespreide slagorde overtuigd dat de Duitsers hun volledige 8e leger in de buurt van Koningsbergen concentreerden.

Zodra de vier delen van het 8e Duitse leger op de aangeduide plaatsen waren aangekomen, kon het plan in werking treden. Op 26 augustus stootten de Duitse soldaten die zich ten westen van het 2e Russische leger hadden opgesteld door naar het oosten. Hierdoor sneden ze de aanvoerlijn van de Russen af.

Vervolgens trokken de 2 groepen Duitse soldaten ten noorden van het 2e Russische leger naar het zuiden. Daar omsingelden ze de nu geïsoleerde Russen die als ratten in de val zaten. In extremis stuurde von Rennenkampf alsnog versterking naar Samsonov, maar die hulp kwam te laat.

Het 2e Russische leger werd op enkele dagen tijd helemaal verslagen. Meer dan 300.000 Russen kwamen om of raakten gewond, nog eens tienduizenden anderen werden krijgsgevangen genomen. De overwinning van de Duitsers was compleet. Samsonov trok zich terug in de wouden rond Tannenberg en schoot zich voor het hoofd.

Nu het 2e Russische leger was weggeveegd, kon het 8e Duitse leger zich hergroeperen. Enkele dagen later slaagde het erin het 1e Russische leger van generaal von Rennenkampf terug over de grens te jagen.

Daarmee was het gevaar uit Russische hoek geweken. Pas in 1945 zou Rusland opnieuw Duits territorium binnentrekken om een einde te maken aan WO II.

Opmerkelijk: de veldslag werd dan wel de slag bij Tannenberg gedoopt, eigenlijk vonden de gevechten enkele tientallen kilometers verder plaats. De Duitsers hielden echter vast aan de naam Tannenberg omdat die aansluiting vond bij een eerdere slag bij Tannenberg die in 1410 werd uitgevochten.

Toen hakte een alliantie van Polen, Litouwers en Tataren de ridders van de Duitse Orde in de pan. Door de veldslag van augustus 1914 dezelfde naam te geven, hadden de Duitsers de nederlaag van toen symbolisch gewroken.