Marcheren naar de afgrond: van Wenen naar Sarajevo

Sinds het mislukte Turkse beleg van Wenen in 1683 hadden de Oostenrijkse Habsburgers gekozen voor de tegenaanval. Eeuwenlang werd het Turks-Ottomaanse rijk in Oost-Europa teruggedrongen. In de plaats kwam een Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie met Duitse, Hongaarse en vooral veel Slavische minderheden.

Naarmate het eens zo machtige Turks-Ottomaanse rijk op de Balkan afbrokkelde, streden Oostenrijk-Hongarije en nieuwe staatjes zoals Servië, Montenegro en later ook Roemenië en Bulgarije om het vacuüm op te vullen en invloed en terrein te betwisten.

Rusland moeide zich en wierp zich op als beschermer van de Slavische en orthodoxe volkeren op om die manier invloed te winnen. Doel van Moskou was toegang via de Bosporus tot de Middellandse Zee, een toegang die in handen was van de Turken (links). Duitsland steunde het Oostenrijkse streven om via de Balkan zijn "Drang nach Osten" uit te spreiden tot het Midden-Oosten, wat dan weer de Britten irriteerde.

In 1877-1878 beukten Russische troepen de Turken op de Balkan achteruit, waardoor Roemenië en Bulgarije het Turkse juk konden afschudden. 

In 1908 volgden twee andere feiten: Oostenrijk-Hongarije annexeerde Bosnië en stond daardoor met getrokken messen tegenover Servië en Montenegro en de Serviërs in Bosnië. In Turkije perkten Jong-Turkse officieren de macht van de Ottomaanse sultan in en voerden ze voortaan een meer agressieve en nationalistische politiek.

De spanningen leidden in 1912 tot de Eerste Balkanoorlog waarin Servië, Montenegro, Bulgarije en Griekenland de Turken op de Balkan verder terugdreven en Macedonië innamen, maar daarna slaags raakten over wie met de buit zou gaan lopen.

Bulgarije deed toen een goede zaak, maar dat leidde tot afgunst bij de andere staten. Een jaar later werd Bulgarije in de Tweede Balkanoorlog verslagen door een gelegenheidscoalitie van Servië, Montenegro, Griekenland en Turkije en moest het opnieuw terrein prijsgeven. De verbittering in Bulgarije zou het land later doen aansluiten bij de Duits-Oostenrijkse Centrale Alliantie.

Het triomferende Servië wierp zich nu met steun van Rusland op tot regionale macht op de Balkan en werkte aan een strategie om de kern te worden van een Zuid-Slavisch of "Joegoslavisch" rijk. De grote rivaal was nu Oostenrijk-Hongarije dat in 1908 Bosnië-Herzegovina had geannexeerd en nu ook een grote Servische minderheid binnen de grenzen telde.

De Europese grootmachten lieten zich steeds meer gelden in de conflicten op de Balkan. Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië vormden een "Triple Alliance", al zou het laatste land in 1915 voor het geallieerde kamp kiezen. 

Daartegenover stond een Frans-Russisch pact, een Frans-Brits en in 1907 ontstond de "Triple Entente" tussen Londen, Parijs en Sint-Petersburg. Zij hadden koloniale geschillen, maar werden door onhandig optreden van de "Kaiser" in elkaars armen gedreven. Los daarvan had Frankrijk nog een pact met Servië gesloten.

De spanningen namen toe naarmate alle grootmachten de verplichte legerdienst invoerden en steeds langer maakten. Dat leidde tot een gevoel van angst, wantrouwen en permanente bedreiging en tot een lijst van potentiële oorlogsplannen.

Duitsland voelde zich ingeklemd door de Triple Entente en vreesde een oorlog op twee fronten, iets waar Bismarck eerder voor gewaarschuwd had. Daartoe werd het von Schlieffen-oorlogsplan opgesteld. Dat plan voorzag ingeval van oorlog in een snelle mobilisatie zoals in een massale aanval op Frankrijk om dat land snel op de knieën te dwingen zoals in 1870. Daarna moesten de troepen snel naar het Oostfront om de Russen daar terug te drijven.

Nieuw was dat Duitsland in die strategie de Fransen zou verrassen door door België te trekken richting Parijs om de Franse forten in het oosten heen. Die inval zou dan wel de neutraliteit van België schenden, die onder meer door de Britten gegarandeerd werd. In de lente van 1914 heerste in de Europese hoofdsteden dan ook een koortsachtige sfeer. Buiten op straat waren de burgers zich evenwel van geen kwaad bewust.